Respublikasi oliy va o rta maxsus ta’lim

J in s n i a n iq la s h n in g x r o m o s o m a n a z a r iy a s i . M endel ta jri- basining k o 'rsa tish ich a , m o noduragaylarni tahliliy ch a tish ­ tirishda fen o tip va genotip bo'yicha nisbat 1:1 bo'ladi. A gar biz tu rli h ay v o n va o'sim lik tu r la r id ag i erk ak va u rg 'o ch i organizm lar nisbatini olsak, shunga o 'x shash n a tija n i k o '­ ram iz (14 -jadval).


^№ Organizmlar xili Jins foiz hisobida
9 ^Cf
1. Odam 49 51
^{2. Ot} 48 ⁵²
3. Qoramol 49 51
4. Qo'y 51 49
5. It 44 56
6. Sichqon 50 50
7. T ovuq 51 49
8. O'rdak 50 50
9. Kaptar 50 50
Jadvaldagi m a’lum otlarga M endel qonunlari nuqtai naza- ridan yondashib, organizm lardagi q aram a- qarshi jinslarning biri g o m o g a m e ta , ikkinchisi g e t e r o g a m e t a degan xulosaga kelish mumkin. B unday m antiqiy xulosaning to ‘g ‘riligini d ast­ lab olim lardan K arl K orrens genetik eksperim ent asosida is- botlab berdi. U qovoqdoshlar oilasiga kiruvchi bir uyli A bu- jaxil va ikki uyli tarvuzpalak o'sim liklarni chatishtirib, ta jri­ ba o‘tkazdi. A gar ona o'simlik sifatida A bujaxil tarvuzi, ota o'sim lik sifatida tarvuzpalak olinsa, birinchi avlod ikki uyli bo'lib, ularning 50 foizi urg'ochi, 50 foizi erkak o'simlik bo'ladi. A gar ikki uyli o'simlik tarvuzpalak ona, A bujaxil tarvuzi ota o 's im lik s ifa t id a c h a t is h t i r i ls a , d u ra g a y la rn in g h a m m a s i urg'ochi organizm lar bo'ladi. Bu ta jriba natijasiga asoslanib, ikki uyli tarvuzpalak o'sim liklarining erkak o'simligi getero­ gam eta, onalik o'simligi esa gom ogam eta ekan, degan xulo­ saga kelindi.
1906 yili L. D onkaster tom onidan krijovnik kapalagi usti­ da o'tkazilgan tajriba ham ularni bir jinsi gomogameta, ikkin­ chi jinsi geterogam etali ekanligi tasdiqladi. Biroq, genetik tad - qiqotlarning o 'z igina hali jin slarning gom ogam eta va g e te ­ rogam etali ekanligini isbotlash uchun yetarli em as edi. B un­ day fikr sitologik dalillar asosida o'z tasdig'ini topgandagina u to'laligicha e ’tirof qilingan b o 'la r edi. Tez orada sitologlar sperm atogenezda xrom osom alarning bir jufti hajm i va shakli


bo'yicha bir xil em asligini aniqladilar. A na shu xrom osom a­ ning bittasi urg'ochi organizm ning boshqa xrom osom alarga o'xshash ekanligi m a ’lum bo'ldi. Uni iks — « X » xromosoma deb nom ladilar. Shakli va hajm i bo'yicha farq qilgan o 'sha xromosoma juftining ikkinchisini igrek — « Y » xromosoma deb atay boshladilar. Birinchi m arotaba xrom osom alarning sh u n ­ day ta rk ib i q an d a lan in g bir tu r id a ham ko'zga tashlandi. Olingan dalillar ikki jinsli organizm larda xrom osom alar j in s iy x r o m o so m a la r va ta n a x r o m o s o m a la r - a u to s o m a la r d a n ta sh ­ kil topgan, degan xulosa uchun asos bo'ldi. O dam ham b u n ­ dan istisno em as, uning kariotipi 46 xrom osom adan iborat bo'lib, 44 tasi erkak va ayollarda ay n an o'xshash, ular a u to - s o m a la r yoki ta n a x r o m o s o m a la r i deyiladi. Bir ju f t xrom o­ somalar deb atalib, u ayollarda ikkita iks — XX, erkaklarda bitta X va b itta Y xrom osom adan tashkil topgan. Binobarin, ayollar jinsiy ko'payishi davrida bir xil gam etalar (22 A+X) ni hosil qilsa, erkak organizm ikki xil (22 A+X) va (22 A+Y) gam etalarni hosil qiladi. Demak, ayollar gomogametali, erk ak ­ lar geterogam etali jins sanaladilar. M organ va uning shogird­ lari drozofila m eva pashshasida jins bilan birikkan belgilarni o'rganish natijasida jinsni aniqlashning xromosoma n azariya­ sini y aratdilar. Bu nazariyaga k o 'ra xrom osom alar o ta -o n a belgi-xossalarining avloddan-avlodga o'tishini t a ’minlovchi ir­ siyatning moddiy asosigina bo'lib qolmay, shu bilan birgalik­ da bo'lajak organizm larning jinsini ifodalashda ham asosiy rol o 'ynaydi.
Jinsni aniqlashning xromosoma nazariyasi y aratilgandan so'ng bu sohadagi tadqiqodlar jadal su r ’a tlar bilan olib borildi va yangi-yangi m a’lum otlar to'plandi. M a’lum bo'lishicha, ham ­ m a o rg an izm la rd a u rg 'o ch i organizm gom ogam eta, e rk a k geterogam eta emasligi, buning teskarisi bo'lishi ham kuzatil­ di. Chunonchi, qushlar va tanga qanotlilarda urg'ochi orga­ nizm lar g e tero g am e ta , erk ak lari esa gom ogam eta ekanligi, h ash a ro tla rn in g erk ak la ri b itta , u rg 'o ch ila ri ik k ita X xro- mosomaga ega ekanligi aniqlandi. Shu bilan birga X XY kario- tipli drozofilalar urg'ochi, XO k ariotiplilar erk ak organizm bo'lishi ham m a ’lum bo'ldi. Lekin odam larda X xrom osom a nechta bo'lishidan q a t’iy nazar, Y xrom osom a e rk a k jinsni belgilashi m a ’lum bo'ldi.