Respublikasi oliy va o rta maxsus ta’lim

16-§. GENOTIPIK O'ZGARUVCHANLIK


Genoti pik o'zgaruvchanlik organizm genoti pining o'zgarishi bilan aloqador. Shu tufayli u avloddan-avlodga beriladi. G e­ noti pik o'zgaruvchanlik ^kombinativ va m utatsion o 'zgaruv- chanlikka bo'linadi. K om binativ o'zgaruvchanlik ota-ona ga- m etalarining qo'shilishidan yuzaga keladi. O ta- o n a gam eta - la rn in g q o 's h i l is h i n a t i j a s id a x ro m o s o m a la r v a g e n la r to'plam ining turli xil kom binatsiyalari hosil bo'ladi. O dam lar­ da erkak va ayol gam etalarining qo'shilish kom binatsiyalari 223 ga tengdir. K rossingover oqibatida xrom osom alardagi gen­ lar birikishining yangi xillarining paydo bo'lishi kom binativ o'zgaruvchanlikka ta ’sir etuvchi omil sanaladi.
M endel qonunlari, genlarning o'zaro ta ’siri, birikkan hol­ da irsiylanish m avzularidagi m a ’lum otlarning aksariyat ko'p­ chiligi kom binativ o'zgaruvchanlikka misoldir. G enoti pik o'z­ garuvchanlikning ikkinchi xili m utatsion o'zgaruvchanlikdir.
M utatsion o'zgaruvchanlik. M utatsion h azariya 1901-1903 yillarda golland olimi G.de-Friz tom onidan yaratilgan. Uning asosiy m azm uni quyidagilardan iborat: m u tatsiya irsiy lan a ­ digan, sifat jihatdan farq qiladigan, turli yo'nalishdagi o'zga­ ru v ch an lik d ir. U to 's a td a n , ahyon- ah y o n d a ro 'y b e ra d i va organizm uchun foydali, ziyon, befarq bo'ladi.
M utatsiya xillari. M utatsiyalarning bir necha xillari m av­ jud. M utatsiya paydo bo'lishiga qarab spontan va i/idutsir- langan xillarga ajraladi. Spontan m utatsiyalar tabiatda inson ishtirokisiz tirik m av ju d o d la rd a ah y o n - ah y o n d a , to 's a td a n ro 'y berishi mum kin. M evasi tukli shaftolidan m evasi tuksiz shaftolining hosil bo'lishi, norr/ial oyoqli qo'y zotidan kalta oyoqli xili yoki qora tanli odam lar oilasidan oq tanli bolaning tug'ilishi kabi hodisalar spontan m utatsiyadan boshqa narsa em as. *
Indutsirlangan m utatsiyalar organizm ga fizikaviy, kim yo-


viy, biologik, m exanik faktor t a ’sir etishi natijasida paydo bo'ladi. R adiatsiya t a ’sirida yoki sp irtli ichim lik larni k o ‘p is te ’mol qilish, giyohvandlik bilan m untazam shug'ullangan odam larda tug'ilgan ruhiy, jism oniy nogiron bolalar ham in- dutsirlangan m utatsiyalarga misoldir.
O rganizm ning qaysi qismida paydo bo'lishiga q arab m u ­ tatsiya somatik va generativ xillarga bo'linadi.