Respublikasi oliy va o rta maxsus ta’lim

5. G enlar birikishi bilan aloqador belgilar odatda avloddan- avlodga birgalikda irsiylanadi.
6. G en larn in g birikishi k rossin gover jarayonida buzilishi mumkin. Natijada rekom binat xrom osom alar hosil bo'ladi.
7. Xrom osom alardagi genlar bir-biridan qanchalik uzoq joy­
lashgan bo'lsa, ular orasidagi krossingover foizi shunchalik kat­ ta bo'ladi.
8. G enlarning birikishi va krossingover hodisasi xrom osom a­ larda genlar xaritasini tuzish im konini beradi.
M olekulyar biologiya fanining hozirgi ta raq q iy o ti zam ini-
da p ro k ario t va eu k ario t organizm larning xrom osom a n a ­ zariyasini y a n a d a rivojlantirish im koni tug'ildi. Y aqin v aq t- ga q ad a r g enlar irsiyatning bo'linm as birligi d eb qaralg an bo'lsa, endilikda genlarning nozik tuzilishi va faoliyati an iq ­ langan. G enlar rekon, m uton kabi ta rk ib iy qism lardan ta sh ­ kil to p g an lig i, g e n la rn i k im yoviy yo'l b ilan s in te z qilish m um kinligi m a ’lum bo'ldi. Bu sohada olingan m a ’lum otlar irsiyatning genetik m ateriali bir b u tu n yaxlit v a uzluksiz- ligini isbotladi.


TEST T O PSH IR IQ L A R ID A N TO'G'RI JA V O B N I T O PIN G


1. G en larn in g birikish gu ru h i bu:
A - Autosom alarda joylashgan genlar.
В - Bir xrom osom ada joylashgan genlar majmuasi.
С - Jinsiy xromosomalarda joylashgan genlar.
D - Gomologik xrom osom alarda joylashgan genlar.
E - Nogom ologik xromosom alarda joylashgan genlar.


2. O dam tana hujayralarida g en larn in g nechta birik ish gu ru h i m avjud?
A - 2 2 ; В - 2 3 ; С - 2 0 ; D - 2 4 ; E - 18 .


3. G en larn in g birikkan holda irsiylan ish i q onunin i ix tiro qilgan olim kim?
A. Mendel; B. Pennet; C. Dubinin;
D. Morgan; E. de Friz.


4. K rossingover h odisasi bu:
A. Xrom osom alar sonining ikki marta ortishi.
B. Xrom osom alar sonining ikki marta kamayishi.
C. Gom ologik xrom osom alarning o'zaro ayrim qism larining ■ alm ashinuvi.
D. G enlarning xrom osom alarda ko'chib yurishi.
E. Genlarning xrom osom alarda m uqim joylashishi.


5. G en etik xarita n im an i ifodalaydi?
1. Genlarning guruhlanishini.
2. Genlarning o'rin alm ashishini.
3. G uruhlanishda genlarning joylam sh tartibini.
4. Genlar sonining ortishini.
5. Genlar sonining kam ayishini.
6. Genlar orasidagi masofani.
A - 1,3,5; В - 2,4,6; С - 1,4,5; D - 1,3,6; E - 2,5,6.


6. Odamlar genetik xaritasini tuzishda nim alarga e’tibor qaratiladi?
1. B elgilam ing oila avlodlarida irsiylanishiga.
2. Oila a ’zolarida belgilam ing tahlil qilinishiga.
3. Oqsil molekulasida aminokislotalarning joylashish tartibiga.
4. Oqsil m olekulasining tuzilishiga.
5. Xrom osom alar tashqi ko'rinishiga.
6. X rom osom alarning tashqi ko'rinishi o'zgarishiga va u bi­ lan bog'liq fenotipik o'zgarishlarga.
7. Birikishning ayrim qismlari qayta qurilganligining tahliliga.
8. Xrom osom alarning hajmiga.
A - 1,3,5,7; В - 2,4,6,8; С - 1,3,6,8; D - 2,4,5,7; E - 1,3,6,7.


’ B IR IK K A N H O LDA IR SIY L A N ISH G A
D O IR M A SALALAR


I z o h . G em ofiliya va d alton izm xastaligin i tash u vch i gen lar retsessiv bo'lib, X jin s iy xrom osom aga birikkan holda avloddan- avlodga beriladi.
1 - m a s a la . O tasi gem ofiliya va daltonizm bilan k asallan­
gan, onasi h ar ikki belgi bo'yicha sog' oilada tu g 'ilg an qiz,


sog‘ yigitga tu rm u sh g a chiqsa, bu nikohdan tu g 'ilg an far- zandlarning fenotipi qanday bo'lishi m um kin?
2 - m a sa la . O nasi daltonizm , otasi gem ofiliya bilan kasal­ langan ayol, daltonik va gemofilik erkakka turm ushga chiq- di. Bu oilada har ikki belgi bilan kasallangan bolalarning tug'ilish ehtim oli qanday?
I z o h . D alton ik va shapko'rlik hosil qilu vch i genlar retsessiv bo'lib, X jin siy xrom osom a orqali irsiylanadi.
3 - m a sa la . O nasi shapko'r, otasi daltonik bo'lgan norm al
ko'radigan ayol, ikki belgi bo'yicha sog' erkakka tu rm ushga chiqsa, oilada h a r ikki belgi bo'yicha kasallangan bolaning tug'ilish ehtimolligini aniqlang.
I z o h . O dam larda rezu s-fak tor va eritro tsitla rn in g sh ak lin i ifodalovchi genlar autosom alarda birikkan holda bo'ladi. Rezus m anfiy va e llip totsitoz dom inant genlarga bog'liq.
4 - m a s a l a . N ik o h la n g a n e ru x o tin n in g b ir i ikki b e lg i
b o 'y ich a g e tero z ig o ta bo'lib, u o'z o ta s id an olgan bo'lsa, uning tu rm u sh o 'r to g 'i ayolda rezus m usbat eritro ts itla r no r­ mal holatdadir. M azkur oiladagi bolalarning genoti plari va fen o tip lari q an d ay bo'ladi?
I z o h . K atarakta va polidaktiliya autosom alarda joylash gan dom inant genlarga bog'liq bo'lib, birikkan holda avloddan-avlodga beriladi. L ekin bu k am chiliklarning gen lari ba’zan birikm agan h o l­ da, ya’ni katarakta 5 barmoq geni, polidaktiliya esa ko'zning norm al ko'rishi gen bilan birgalikda bo'lishi m um kin.
5 - m a sa la . Ikki belgi bo'yicha norm al erkak onasidan k a­
tarakta, otasidan esa polidaktiliya belgilarini olgan ayolga uy- landi. U larning farzan d larid a bir v aq td a k a ta ra k ta va po­ lidaktiliya belgili ham da shu ikki belgiga ega bo'lm agan yoki katarak ta , yo polidaktiliyaga ega bo'lishi m um kinm i?
6 - m a s a la . E rk ak norm al, ayol esa ikki belgi b o 'y ich a geterozigota bo'lsa (Uning onasi polidaktiliya va kataraktali, otasi norm al bo'lgan), farzandlarda bu belgilam ing rivojlani­ shi qanday bo'ladi?
7 - m a sa la . O nalari k atarakta bilan xastalangan, otalari po­ lidaktiliyaga ega geterozigota erkak va ayoldan tug'ilgan fa r­ zandlarda bu ikki belgining rivojlanishi to 'g 'risida nim a deya olasiz?
I z o h . O dam larda oyoqlardagi tirnoqlarni ham da tizza kosasi


kasalini k eltirib chiqaruvchi gen ABO qon gu ru h in i ifod alovch i gen bilan birikkan bo‘lib, boshqa xrom osom ada rezus faktor va elip totsi- tozni hosil q ilu vch i gen joylashgan. Oyoqdagi tirnoqlar kasali, elip - totsitoz ham da rezus m anfiy dom inant holda irsiylanadi.
8 -m asala. Er-xotinning biri qayd etilgan belgilar bo'yicha
geterozigota bo'lib, IV qon guruhiga ega. U oyoqdagi tirnoq kasalini ham da II qon guruhini otasidan olgan. U ning tu r ­ m ush o‘rto g ‘i barch a retsessiv genlar bo'yicha gom ozigota bo'lib, I qon guruhiga ega. Bu nikohdan tug'ilgan farzand- larning fenotipini aniqlang.
9-m asala. Er-xotinning biri oyoqdagi tirnoq kasali bo'yicha geterozigota va IV qon guruhlidir. Uning otasining oyog'idagi tirnoqlarida kasallik bo'lm agan va u III qon g u ru h ig a ega bo'lgan. N ikohlangan ikki odam ning oyoqlaridan tirnoq sog'
------- va I qon g u r uhiga ega bo'lib,—re zus fak to r va clliptotoitoz bo'yicha geterozigota hisoblangan. Uning onasida rezus m an­ fiy va e llip to ts ito z kuzatilgan. Bu oiladagi farzan d la rn in g fenotipi qanday bo'ladi?

14 -§. J IN S G E N E T IK A S I

O rganik olam evolyutsiyasining m a ’lum bosqichida Y er yuzida ayrim jinsli organizm lar paydo bo'lgan. A yrim jinsli organizm ning tarixiy jarayonda paydo bo'lishi k a tta biologik aham iyatga ega. H ar xil jinsli organizm larning o'zaro qo'shilishi irsiy axborotning ko'payishiga, m uhit sharoitiga m oslashishi- ga imkon bergan.

Ch.Darvin aniqlashicha, o‘z-o'zidan chatishish biologik j i­ hatdan ziyon, chetdan chatishtirish esa foydalidir.
Jins m uam m osi bilan odam zot qadim dan qiziqib kelgan. Bu to 'g 'rid a xilm a-xil fikrlar, m ulohazalar, farazlar bildiril- gan. Faqat genetika fani shakllanishi bilan bu m uam m o o'zining ilmiy yechimini topdi.
Jins — organizm larning gam etalar hosil qilish orqali nasi qoldirish, irsiy axborotni kelgusi avlodga uzatishni t a ’m in ­ laydigan belgi va xossalar m ajm uasi.
H ar xil jin s la rn i fa rq la n t iru v c h i b e lg i- x o ssalar o d a td a birlam chi va ikkilam chi jinsiy belgilarga bo'linadi.


Birlam chi jinsiy belgilarga organizm larning ichki va tashqi a ’zolari, u larning rivojlanishini t a ’minlovchi morfo-fiziologik xossalari kiradi.
Ikkilam chi jinsiy belgilar gam etalar hosil etishda q a tn ash - m a sa , e r k a k va u rg 'o c h i o rg a n iz m la r q o 's h i l is h in i va u ru g ‘lanishini ta ’m inlam asa ham jinsiy ko'payishida bilvosita rol o'ynaydi. J in s iy d im o r f iz m , y a ’ni erkak va urg'ochi orga­ nizmlar orasidagi tafovut ko'pgina hayvon va o'sim liklardagi singari odam larda ham ko'zga tashlanadi. O dam ning ikkilam ­ chi jinsiy belgilariga — e rk ak la rd a soqol, m o'ylov bo'lishi, skelet, gavda tuzilishining yirikligi, tovushning yo'g'onligi va boshqalar kiradi. U lar birlam chi jinsiy o rganlar tom onidan ajralgan garm onlar ta ’sirida rivojlanadilar.
J in sn i an iq la sh n in g uch: progam , epigam , sin g am xili m avjud. J in sn i aniqlashning p r o g a m xilida jins u ru g 'la n - guncha m a ’lum bo'ladi. M asalan, b a ’zi bir chuvalchanglar, ko lo v ratk a la rd a urg'ochi organizm odatda yirik, sitoplazm a­ ga boy h a m d a m ay d a s ito p lazm asi k am b o 'lg a n tu x u m q o 'y ad i. S ito p lazm ag a boy tu x u m h u ja y ra u ru g 'la n g a c h urg'ochi, m ayda sitoplazm asi kam tu x u m d an esa e rk a k o r­ ganizm riv o jlan ad i.
Jinsni aniqlashning e p ig a m xilida jins shakllanishi tashqi m uhitga bog'liq bo'ladi. Misol uchun, O 'r ta Y er dengizi va A tla n tik a o k ean id a ta rq a lg a n x a lq a li c h u v a lc h a n g la rd a n B o n e l la V irid isni olsak, otalangan tuxum h u jay rad an rivoj­ langan lich in k a m u staq il h ay o t k ech irsa , ak s in ch a un in g urg'ochi organizm ining jinsiy organida parazitlik qilib yashasa, uning erkak jinsi hosil bo'ladi.
Jinsni aniqlashning s in g a m xilida jins u rug'lanish d av ri­ da m a ’lum bo'ladi. Jinsni aniqlashning singam xili keng ta r- qalganligini va am aliy aham iyatga ega ekanligini t a ’kidlab o 'tish joizdir.