Respublihasi

9-§. Elektr tokining to‘g‘rilagich uxkunalari

O‘zgaruvchan tokda ishlaydigan elektrovoz va elektr poyezd- larida asosan kremniy to‘g‘rilagichlar ishlatiladi. Ular yuqori haroratga chidamli bo‘lib, germaniyga nisbatan yaxshi hisoblanadi. Asosan tarkibda quyidagi yarim o‘tkazgichlar ishlatiladi:
Kremniviy diodlar (boshqarilmaydigan ventillar) katta va o‘rta quvvatga ega bo‘lgan B va BЛ to‘g‘rilagich uskunalari tortuvchi elektr motorlarida, o‘zgarmas tokda ishlaydigan motorlarda, yordamchi mashinalarni ishga tushirish uchun, akkumulator batareyalarini zaryadlashda, tortuv elektr motorlarining generator rejimida ishlaydigan uskunalarda va boshqarish tizimlarida ishlaydigan:

• 
  tranzistorlar, kremniy va germaniy kam quvvatli har xil turdagi sxemalarni barqarorlashtirishda va boshqa ulanishi yo‘q uskunalarda, boshqarish va saqlash tizimlarida;
  
• 
  tiristori (kremniy va boshqaradigan diodlar) T va TЛ to‘g‘ri- lagich-invertor uskunada rekuperativ-tormozlanishni oshirish uchun, to‘g‘rilagich uskunalarida bir me'yorda to‘g‘rilangan kuchlanishni elektr motorlarga uzatish, rekuperatsiyani qo‘zg‘atishda, ulanishsiz kuchlanish regulatorida va boshqa qismlarda;
  
• 
  kremniy diodlar va kam quvvatli germaniy Д200, Д300, Д7X va boshqalarda; boshqarish tizimida, ulanishi yo‘q to‘g‘rila- gichlarni saqlash tizimlarida va boshqa qismlarda qo‘llaniladi.
  

Yarim o‘tkazgichlarning tuzilishi va ishlash negizi maxsus kitoblarda keng yoritilgan va biz bu yerda ayrim tomonlarini hamda xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz.
Ventillar maksimal tok o‘tkazish qobiliyati bilan belgilanadi. Bu ko‘rsatkich amperda bo‘lib ventilning turini bildiradi. Masalan, kremniy ventilning maksimal toki 200 A, bu esa B-200 yoki BЛ-
200 (lavinniy) deb belgilanadi. Tiristorning maksimal toki esa 160 A, T-160 deb belgilanadi.
Ventillar toifalarga kuchlanishi bo‘yicha bo‘linadi. GO T 10662—73 kremniyli ventillarni 38 klassga, boshqarilmaydigan B
4—X.I. Nurxo‘jayev
49

22-rasm. Elektr tarkibning yarim o‘tkazgichli to‘g‘rilagich uskunasining sxemasi.
turdagi ventillarga va 15 toifali BЛ ventillariga bo‘linadi. Elektr tarkibiga 4 toifadan past bo‘lgan ventillar o‘rnatilmaydi. Lavinniy ventillar esa bir necha bor qayta- riladigan kuchlanishga chidamli hisoblanadi. Oddiy ventillarga nisbatan diod va tiristori 200 A tokka va 1000 V kuchlanishga ega bo‘lganlari ishlatiladi. Iqtisod tarafdan diod va tiristorlarning 500—1000 A va 2000—3000 V ega
bo‘lganlari foydali hisoblanadi. Yuqori ko‘rsatkichli ventillarni ish-

latish to‘g‘rilagichlarning foydali ish koeffitsiyentini oshiradi va ularni boshqarish birmuncha osonlashadi.
O‘zgaruvchan tokda ishlaydigan elektrovozlar va motorli vagonlarda ikki yarim davrli bir fazali tokni to‘g‘rilash ko‘prigi 22-rasmda ko‘rsatilgan. Bunda to‘g‘rilagich, ko‘priksimon qilib yig‘ilgan va to‘rtta ventildan foydalaniladi (I—IV). Ular tokni pasaytiruvchi transformator Tr dan olinib, birlamchi o‘rami ulanish simiga T tarzida yer bilan rels orqali ulangan (yoki juft g‘ildiraklar bilan). To‘g‘rilagich orqali tortuv elektr motorlari tok qabul qiladi. Elektr tokini elektr motorlariga ravon uzatish uchun ularning ora- siga tekislash reaktori r kiritilgan.
Tortuv elektr motorlarning ishga tushirish va ularni aylanish chastotasini sozlashga o‘zgaruvchan tokning kuchlanishini o‘zgartirib, to‘g‘rilagichga uzatib, ikkilamchi o‘ramini transfor- mator Tr ga o‘zgartirish yo‘li bilan erishiladi.
BЛ60^k elektrovozida ikkita tok to‘g‘rilagichi BYK-60-3 yoki BYK-60-4 bo‘lib, ularning har biri uchta tortuv elektr motoriga parallel holatda ulangan va ikki blokdan iborat (23-rasm). Har bir blokda ikki yelka to‘g‘rilagich ko‘prigi bor. To‘g‘rilagich uskunalari albatta sovitiladi.
BYK-60-3 uskunasida ventillarning to‘rtinchi toifasi qo‘lla- nilgan, ularning soni 1120 ta, og‘irligi esa 1000 kg ni tashkil qiladi. BYK-60-4 to‘g‘rilagichida ventillarning yettinchi toifasi qo‘llanil- gan bo‘lib, soni 640 tani tashkil qiladi, og‘irligi 650 kg, ikkala uskunaning asosiy parametrlari bir xil, nominal toki 3000 A, nominal to‘g‘rilangan kuchlanishi 3200 V.
50

2S-rasm. Elektr tarkibning BYK-60-4 to‘g‘rilagich blok uskunasi.

BЛ80^k elektrovoziga o‘rnatilgan BYK 4000Л va 3P9M elektr poyezdiga o‘rnatilgan YMB-1larning BЛ60^k elektrovoziga o‘rna- tilgan uskunalardan umuman farqi yo‘q. BЛ80^k elektrovozida to‘rtta to‘g‘rilagich BYK-4000Л uskunasi mavjud bo‘lib, ularning har biri ikkita tortuv elektr motoriga tok yetkazib beradi. YMB-1 to‘g‘rilagich uskunasi chang o‘tkazmaydigan g‘ilofga joylashtirilib, motor vagonining past qismiga o‘rnatilgan.