Respublihasi

k.6.1. Aluminiy va uning qotixhmalarini payvandlaxh

Aluminiy tabiatda eng ko‘p tarqalgan elementlardan biridir; uning zichligi kam, elektr va issiq o‘tkazuvchanligi katta, oksidlovchi muhitlarda korroziyaga chidamliligi va past haroratlarda mo‘rt holatga o‘tishga chidamliligi yuqori. Aluminiyning zichligi 2,7 g/sm³. Aluminiyning issiqlik o‘tkazuvchanligi kam uglerodli
125
po‘latga qaraganda 3 baravar yuqori bo‘ladi. Sof aluminiy 650˚C da eriydi. Qizdirganda aluminiy oson oksidlanib, qiyin eriydigan (2060˚C dan ortiq haroratda) aluminiy oksidini hosil qiladi. Aluminiyni payvandlashdagi asosiy qiyinchilik qiyin eriydigan oksid pardasining mavjudligi hamda metall chokida g‘ovaklar va kristallashgan yoriqlar hosil bo‘lishidir.
Vodorod payvand choklarida g‘ovaklar hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi, u aluminiyning suyuq holatidan qattiq holatiga o‘tishida eruvchanligi keskin o‘zgarishi tufayli atmosferaga chiqishga intiladi. Toza aluminiy payvand choklaridagi kristallashgan yoriqlar kremniy miqdori ortib ketganligi sababli yuz beradi va aluminiyga temir qo‘shimchasi kiritilishi bilan kamayadi.
Texnikada sof aluminiydan tashqari uning marganes, magniy, mis va kremniy bilan qotishmalari ham ishlatiladi. Aluminiy qotishmalari sof aluminiyga qaraganda ancha mustahkamdir. Tarkibida 4 — 5% gacha mis (AЛ 7) yoki 10
dan 13% gacha kremniy (AЛ 2) yoxud 9,5 — 11,5% magniy (AЛ 8) bo‘lgan qo‘yma aluminiy qotishmalar yaxshi qu- yiladi.
Quyma konstruksiyalarda tarkibida 1 dan 1,6 % gacha marganes bo‘lgan aluminiy-marganes qotishmalari (AMц) va tarkibida 6 % gacha magniy bo‘lgan aluminiy-magniy qotishmalari (AMF) juda ko‘p qo‘llaniladi.
Samolyotsozlikda dyuralumin qotishmasi (Д qotishma) ishlatiladi. Д1 rusumli dyuraluminning tarkibi: 3,8 — 4,8 % mis, 0,4 — 0,8 % magniy, 0,4 — 0,8 % marganes, qolgani aluminiydan iborat bo‘ladi. Д6 va Д16 rusumli ko‘p legirlangan dyuraluminlar 3,8 — 5,2 % mis, 0,65 — 1,8 % magniy, 0,3 — 1,0 % marganes va qolgani aluminiydan tashkil topgan.
Termik ishlagandan keyin Д6 va Д16 qotishmalarning mustahkamlik chegarasi 420 — 460 MPa va nisbiy uzayishi 15 — 17 % ni tashkil etadi.
Aluminiy va uning AMц hamda AMF turdagi qotishmalari yaxshi payvandlanadi. Д turdagi qotishmalar unchalik yaxshi payvandlanmaydi. Bunga sabab shuki, bunday qotishmaning payvand chokida mustahkamligi prokat qilingan asosiy metalldan ikki baravar kam bo‘lgan qo‘yma metall strukturasi hosil bo‘ladi. Bundan tashqari, chok metalining ancha cho‘kishi hamda u birmuncha noplastik bo‘lishi sababli payvandlash
126
jarayonida choklar darz ketadi. Payvandlashda asosiy metall yumshaydi. Oqibatda payvand birikmaning mexanik xossalari yomonlashadi.
Qirralar payvandlashdan oldin bir dm³ suvga 20 — 25 g o‘yuvchi natriy va 20 — 30 g natriy karbonat angidridi qo‘- shilgan va harorati 65˚C bo‘lgan eritmada 10 daqiqa, so‘ngra xona haroratidagi suvda yuviladi. Bundan keyin, o‘rta fosfor kislotasining 25% li eritmasida (AMц va AMF qotishmalari uchun) yoki azot kislotasining 15% li eritmasida (Д va AMF qotishmalari uchun) 2 daqiqa davomida tozalanadi. Toza- langandan keyin iliq va sovuq suvda yuviladi hamda quruq qilib artiladi. Qaytadan oksidlanmasligi uchun metallning qirralari tayyorlangandan so‘ng ko‘pi bilan 8 soat o‘tgach payvand- lanadi.
Aluminiy qotishmalarini gaz bilan payvandlashda pay- vandlash rejimi to‘g‘ri tanlansa, payvandchi kerakli mahoratga ega bo‘lsa hamda aluminiy oksidi pardasini eritadigan flyuslar ish- latilsa juda yaxshi natijalarga erishiladi.
Alanga quvvatini to‘g‘ri tanlash alohida ahamiyatga egadir. Chunki aluminiy oksidi payvandlash vannasini to‘sib, pay- vandchiga metall eriy boshlaganini payqashga xalaqit beradi. Alanga haddan tashqari kuchli bo‘lsa, metallning eriy bosh- lashini sezmay qolishi va metall erib teshilishi (bunday nuqsonni tuzatish juda qiyin bo‘ladi) mumkin. Aluminiy va uning qotish- malarini payvandlashda alanga quvvatining metall qalinligiga bog‘liqligi 2.6.1-jadvalda keltirilgan.

2.6.1-jadval

Aluminiy va uning qotixhmalarini payvandlaxhda alanga quvvatining metall qalinligiga bog‘liqligi

Metall qalin- ligi, mm	0,5—0,8	1	1,2	1,5—2	3—4
Asetilen sarfi, dm^3/soat	50	75	75—100	150—300	300—500

Flyuslar qirralarga hamda simga pasta tariqasida surtiladi yoki kukun sifatida sepiladi. Flyuslarning tarkibi 2.6.2-jadvalda keltirilgan.
127
2.6.2-jadval

Aluminiy va magniy qotixhmalarini gaz bilan payvandlaxhda ixhlatiladigan flyuxlar

Flyus nomi	Tarkibi, %	Ishlatilishi
AH-4A	Ftorli litiy — 30 Ftorli natriy — 70	Aluminiy-magniy qotishmalarni gaz bilan payvandlash uchun
AH-A201	Xlorli litiy — 15 Ftorli litiy — 15 Xlorli bariy — 70	Aluminiy-magniy qotishmalarni gaz bilan payvandlash uchun
AФ-4A	Xlorli kaliy — 55 Xlorli natriy — 28 Xlorli litiy — 14 Ftorli natriy — 3	Aluminiy va aluminiy qotishmalarni gaz bilan payvandlash uchun
BAMN	Xlorli kaliy — 50 Xlorli natriy — 30 Kriolit — 20	Aluminiy va aluminiy qotishmalarni gaz bilan payvandlash uchun
BФ-156	Ftorli magniy — 24,8 Ftorli bariy — 33,8 Ftorli litiy — 19,0 Ftorli kalsiy — 14,8 Magniy (oksidi) — 4,8 Kriolit — 2,8	Magniy asosida tayyorlangan yengil qotishmalarni gaz bilan payvandlash uchun

Aluminiyni payvandlashda ishlatiladigan flyuslar (ayniqsa, tarkibida litiy bo‘lgan flyuslar) namga nihoyatda o‘ch bo‘ladi. Shu sababli ular yopiladigan germetik shisha bankalarda saqlanishi kerak. Chokni korroziyalaydigan flyus qoldiqlarini qaynoq suvda yuvib tozalash kerak. Chok yuzasida muhofaza pardasini hosil qilish uchun chok ikki foizli xrompik qo‘shib 5% li azot kislota eritmasida 5 min. davomida yuviladi. 2.6.3-jadvalda aluminiy qotishmalarini gaz bilan payvandlashda qirralarni tayyorlash usullari ko‘rsatilgan.

128
2.6.S-jadval
Aluminiyni payvandlaxhda qirralarni tayyorlaxh

Birikma eskizlari
O‘lchamlari, mm
Qirralarni qiyalash

metall tirqish, b to‘mtoq-
qalinligi, x lash, c
burchagi,
_o

s
1,5 gacha
1,0
gacha
Qirralarni
qiyalamaslikka

va qayirishga ruxsat
_b beriladi

1,5—3,0
0,8—2,0
Qirralarni qiyalamasdan

^ 3,1—5,0
1,5—2,5
1,5—1,8
60—65

s
5,0
dan
2,0—5,0
1,6—2,0
65—70

c
^b ortiq

b
1,5 gacha

s
1,6—3,0
s

0,3—0,5
0,5—1,0

Qirralarni qiyalamasdan Qirralarni qiyalamasdan

^ 3,1—5,0
c
b

0,8—1,5

1,0—1,2

50—60

c s
_s 5,0 dan
1,0—2,0
1,2—1,5
50—60

ortiq

b
^s 1,5 gacha
1,6—3,0

0,3—0,5
0,5—1,0

Qirralarni qiyalamasdan

b

s
^s 3,1—5,0


c
0,8—1,5
1,0—1,5
40—60

5,0
dan
1,0—2,0
1,5—2,0
40—60

s
ortiq

Tunukalarning uchlarini ustma-ust qo‘yib biriktirish tavsiya etilmaydi. Chunki birikmani korroziyalaydigan flyusning tunukalar orasiga oqib tushish xavfi bor.

129

Payvandlashda payvandlanadigan metall rusumidagi sim ishlatiladi. Termik ishlanadigan hamda AMц rusumli qotish- malarni tarkibida 5% kremniy bo‘lgan CbAK5 sim bilan pay- vandlash ma'qul. Bu sim chok metalining suyuq oquvchanligini oshiradi hamda kam cho‘kadi, yaxshi natijalar beradi. AMF qotishmasini payvandlash uchun CbAK5 simni ishlatish tavsiya etilmaydi. Chunki bunday sim chok metali plastikligini kamay- tiradi. Yaxshisi tarkibidagi magniy asosiy metalldagiga qaraganda ko‘proq bo‘lgan CbAMF3, CbAMF6 rusumli simlar ishlatish kerak. Quyma aluminiy qotishmalarni CbAK5, CbAMц rusumli simlar va sof aluminiydan tayyorlangan sim bilan payvandlash tavsiya etiladi.
Aluminiy va uning qotishmalarini tiklovchi alanga yorda- mida yoki asetilendan ortiqcha sarflab chap usulda payvand- lagan ma'qul. Mundshtukni payvandlanadigan metallga nis- batan qiyalatish burchagi 45˚ dan oshmasligi kerak. Chokni sovuqlayin ozgina bolg‘alashga yo‘l qo‘yiladi. Quyma aluminiy oldindan 250 — 260˚C gacha qizdirib, uzunligi 50 — 60 mm hududlarga bo‘lib payvandlanadi. Mayda donador struktura hosil qilish hamda uni saqlab qolish uchun quyma payvandlab bo‘lgandan so‘ng 300 — 350˚C da yumshatiladi va keyin sekin- asta sovitiladi.