Respublihasi

O‘ZBEHISTON RESPUBLIHASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
O‘RTA MAXSUS, HASB-HUNAR TA’LIMI MARHAZI
M. A. Abralov, N. S. Dunyaxhin,
Z. D. Ermatov

GAZ ALANGASI YORDAMIDA METALLARGA ISHLOV BERISH TEXNOLOGIYASI VA JIHOZLARI

Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma

TOSHKENT — «ILM ZIYO» — 2007

34.642
A 18
Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta'limi ilmiy-metodik birlashmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Kengash tomonidan nashrga tavsiya etilgan.
O‘quv qo‘llanmada metallarni gaz bilan payvandlash, gaz alan- gasida metallarga ishlov berishning rivojlanish tarixi gaz alangasida materiallarga ishlov berishda qo‘llaniladigan turli xil payvandlash usullari, yig‘ish va payvandlash qurilmalari, jihozlari hamda payvand birikmalarining sifat nazorati usullari yoritilgan. Shuningdek, metall va qotishmalarni kesish usullari, gaz alangasi yordamida payvandlash va kesishni me'yorlash, xavfsiz ishlash yo‘llari bayon qilingan.


Taqrizchilar: Abdurahmanov R.U. — «Texnolog-transfer
Osiyo elektrodlar» qo‘shma korxonasi texnik direktori, Qozog‘iston Respublikasi tabiiy fan- lar akademiyasining akademigi, t.f.d., pro- fessor;
Hikmatullayev F.N. — DAJ TAPOiCH UTM direktori.



2

^{ISBN 978—9943—303—53—9} © «ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2007-y.
H I R I S H

Kavsharlash uchun qizdirishda gaz-havo aralashmasidan qadimdan foydalanib kelingan. Biroq ko‘pchilik metallarni (oson eriydigan, masalan, qo‘rg‘oshindan tashqari) bunday alanga bilan payvandlashning uddasidan chiqib bo‘lmadi, chunki alanganing harorati nisbatan past (1100—2000˚C) bo‘lib, uning issiqligi (50—75% gacha) atrof havosini qizdirish uchun befoyda isrof bo‘lardi.

1885-yilda fransuz olimi Anri Lui Le Shatelye asetilenni kislorodda yondirib, harorati 3000˚C dan yuqori alanga hosil qildi. Bir necha yildan keyin uning yurtdoshlari muhandislardan Edmon Fushe va Sharl Pikar harorati 3100˚C gacha bo‘lgan alanga beradigan asetilen-kislorod kallagi (gorelkasi) ning konst- ruksiyasini taklif etdilar (bu konstruksiyalar hozirgi davrgacha deyarli o‘zgarmadi). Gaz alangasida payvandlash ana shunday boshlandi. 1906-yildan boshlab uni Rossiyada qo‘llay boshlandi. Ilk bor gaz alangasida payvandlash Moskva texnik bilim yurtida tajribadan o‘tkazildi. Dastlab bu yangi usulni avtogen payvand- lash deb atadilar (grekcha «avtos» — o‘zim va «genes» — hosil bo‘laman so‘zlaridan olingan). Bu jarayon temirchilik usulida payvandlashdan oson bo‘lib, temirchilik usulida payvandlashda birikma qizdirilgan detallarni bir-birining ustiga qo‘yib, birgalikda bolg‘alash yo‘li bilan olinardi. Keyinchalik «avtogen payvandlash» atamasi eskirdi va 1950-yildan boshlab «gaz bilan payvandlash» yoki «gaz alangasi yordamida payvandlash» atamalari qo‘llana boshlandi.
Metallarga gaz alangasida ishlov berishda metallarni gaz-termik kesish yetakchi o‘rinni egallaydi. Gaz-termik kesishni qo‘llamas- dan turib bir qator muhim konstruksiyalarni bajarish mumkin emas. Kimyo, neft va energetika mashinasozligi va apparatsozlikda hamda boshqa sohalarda ham gaz-termik kesishsiz ish bajarishning iloji yo‘q. Gaz bilan payvandlashda jihozlar va texnologik usullar bilan yondosh (gaz-kislorodli alanga metallni qizdirish manbayi bo‘lib xizmat qiladigan) jarayonlar ham keng qo‘llaniladi. Bunday jarayonlarga: gaz alangasida yuzani toblash, kavsharlash, buyumlarni gaz alangasida to‘g‘rilash, metall bilan qoplash usullari kiradi.
3
Toshkent davlat texnika universitetining «Payvandlash ishlab chiqarish mashinalari va texnologiyasi» kafedrasi xodimlari tomonidan respublikamiz kasb-hunar kollejlarida mavjud
«Payvandlash» mutaxassisliklari uchun «Gaz alangasi yordamida metallarga ishlov berish texnologiyasi va jihozlari» o‘quv qo‘l- lanmasi tayyorlandi.
O‘quv qo‘llanmada metallarni gaz alangasi yordamida payvandlash zamonaviy jarayonlarining nazariyasi va texno- logiyasi bayon qilingan. Gaz alangasi yordamida payvandlashda qo‘llaniladigan turli xil payvandlash usullari, yig‘ish, payvand- lash qurilmalari va jihozlari, payvand birikmalarining sifat na- zorati usullari, metall hamda qotishmalarni kesish usullari va boshqa mavzular yoritilgan.
Mualliflar ushbu o‘quv qo‘llanma yuzasidan taklif va mulo- hazalarni mamnuniyat bilan qabul qiladilar.

4