Research and publications

 
 
13. Uyga vazifa: 
Fizika masalalar to‟plami 658-665 masalalarni yechish. 
 
 
DARS JARAYONIDA O‟QITUVCHI VA TALABANING O‟QUV FAOLIYATI 
Dars 
bosqichlari va
vaqti 
O‟qituvchi 
Talaba 
I. 
O‟quv
mashg‟ulotiga
kirish 
( 10 daqiqa) 
I. Tashkiliy ishlar. _5__ daqiqa 
1.1 O‟qituvchi salomlashadi, jurnalga
yo‟qlama qiladi 
1.2 Talabalarni darsga jalb qilib ishchi
1. Talabalar o‟qituvchi bilan
salomlashadilar. 
Mashg‟ulot
uchun 
 
kitob 
 
daftarlarini
tayyorlaydilar. 

---

89 
muhit yaratadi. 
1.3 Dunyoda va O‟zbekiston xududidagi
yangiliklarga qisqacha to‟xtaladi. 
2. Navbatchi talaba davomat
haqida ma‟lumot beradi. 
3. Dunyoda va O‟zbekistonda
yuz berayotgan yangiliklar bilan
tanishadilar. 
II. 
Asosiy
bosqich
( 60 daqiqa) 
2.1. O‟tilgan mavzuni og‟zaki so‟raladi, 
tarqatma 
 
testlar 
 
kartochkalar
yordamida 
O‟tilgan 
 
mavzu
mustahkamlanadi.
( 20 Daqiqa) 
2.2. Ma‟ruza mashg‟ulotining rejasi va
tuzilishiga muvofiq yangi mavzuni
o‟rganishni tashkil qiladi. 
( 40 Daqiqa)
Ma‟ruzada 
o‟quv 
 
vositalaridan
foydalanilib mavzu ochib beriladi. 
Ma‟ruza davomida talabalarga
muammoli savollardan berilib, ularni 
faollashtirishga erishiladi. 
1. O‟tilgan mavzu og‟zaki bayon
qilingandan so‟ng o‟qituvchi
tomonidan 
 
berilayotgan
savollarni o‟qib, tinglab ularga 
javob berishga harakat qiladilar. 
Xatolar va kamchiliklarini
tuzatadilar. 
2. Yangi mavzuning rejasi va
atamalarini yozib boradilar, 
o‟qituvchi tomonidan berilgan
muammoli savollarga o‟zlarining
shaxsiy 
 
fikrlarini 
erkin
bildiradilar. Mavzuga oid o‟z
bilim va ko‟nikmalarini
shakllantiradilar. 
 
III. 
Yakuniy
bosqich 
(10 daqiqa) 
1. Yangi mavzu bo‟yicha atamalar va 
savolli kartochkalardan foydalanib
talabalarning 
yangi 
 
mavzuni
o‟zlashtirish darajasini aniqlanadi. 
2. Darsda faol qatnashgan talabalar
baholanadi. Uyda mustaqil tayyorlanish
uchun vazifalar beriladi.
 
1. 
Yangi 
 
mavzuni
mustahkamlash uchun o‟qituvchi
tomonidan taqdim etilgan atama
va savolli kartochkalar uchun
javob tayyorlaydilar va javob
beradilar.
2. 
Yangi 
 
mavzuni
o‟zlashtirganlik 
 
darajasini
aniqlaydilar. 
Uyga 
berilgan
vazifani yozib oladilar. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bir lahza dilim ilmdan mahrum 
emas, 
Dunyoning biror siri menga mavhum emas. 
Naq etmish ikki yil tunu kun o‘y surdim, 
Ma‘lum bo‘ldi : hech nima ma‘lum emas. 
Umar Xayyom. 
 
 
 

---

90 
Darsning borishi: 
1. Tashkiliy qism.( 10 mimut) 
2. O‘tilgan mavzuni takrorlash.(20 minut) 
3. Yangi mavzu:
(
40 minut)

Fizik tushuncha va atamalar: maydon, zaryad, dielektrik singdiruvchanlik, kuchlanganlik. 
1.
 
Elektr zaryadi. 
Jun matoga ishqalangan kahrabo tayoqcha yengil narsalarni tortish xususiyatiga 
ega bo‘lishi juda qadim zamonlardan ma‘lum bo‘lgan. Ingliz shifokori Jilbert (XVI asrning oxiri) 
ishqalashdan keyin yengil narsalarni torta olish xususiyatiga ega bo‘lgan jismlarni elektrlangan 
(yunoncha kahrabolangan) deb atadi va 
elektr
so‘zi
 
qo‘llanila boshlandi. Tabiatdagi moddalarning 
turli–tumanligiga qaramasdan faqat ikki xilgina, qarama–qarshi ishorali elektr zaryadlari mavjud. 
Amerikalik fizik R.Milliken (1868-1953) tajribalaryordamida elektr zaryadi diskret ekanligini, ya‘ni 
istalgan jismning zaryadi elementar elektr zaryadi 
e (e 
=1,6 10
-19
C
) ga karrali ekanligini aniqladi. 
Boshqacha aytganda, istalgan jismning zaryadi 
,
(N—
butun son) bo‘lmog‘i kerak. 
Elektron (
kg) va proton (
kg) mos ravishda manfiy va musbat 
elementar zaryadli zarralardir. 
Yuqorida ko‘rganimizdek, har qanday jism massasidan tashqari elektr zaryadi bilan ham 
xarakterlanadi. Zaryadlar orasida nafaqat gravitatsion, balki elektromagnit ta‘sir ham mavjuddir. Bir 
xil ismli zaryadlar itarishadi, turli ismlilari esa tortishishadi. Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, 
elektromagnit ta‘sir gravitatsion ta‘sirdan ko‘p marta kuchliroqdir. Shu bilan birga gravitatsion ta‘sir 
barcha jismlarga xos bo‘lsa, elektromagnit ta‘sir faqatgina zaryadlangan jismlargagina xos 
xususiyatdir. Elektromagnit ta‘sirning kuchliligi jismdagi zaryad miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. 
2. Jismlarning zaryadlanishi. Tabiatdagi barcha jismlar elektrlanib qolish xususiyatiga ega. 
Elektrlanish esa turlicha usullar bilan amalga oshiriladi. Ularning eng soddasi bir jismni ikkinchisiga 
ishqalashdir. Masalan, teriga ishqalangan shisha tayoqcha musbat, junga ishqalangan kahrabo 
tayoqcha esa manfiy zaryadlanib qoladi. Xo‘sh bu zaryadlar qanday paydo bo‘ladi? Shuni ta‘kidlash 
lozimki, barcha jismlarda elektr zaryadi mavjud. Faqatgina elektroneytral, ya‘ni zaryadlanmagan 
jismlarda musbat va manfiy zaryadlarning miqdori teng. Tayoqchalarni matoga ishqalash esa 
zaryadlarning paydo bo‘lishiga emas, balki ularning qayta taqsimlanishigagina olib keladi. Natijada 
ularning birida musbat zaryad ko‘proq yig‘iladi va tayoqcha musbat zaryadlanib qoladi, boshqasida 
esa manfiy zaryadlar ko‘proq qoladi va tayoqcha manfiy zaryadlanib qoladi. Tayoqcha mato 
sistemasida esa zaryadlar miqdori o‘zgarmay qolaveradi. Ya‘ni biror jarayonda hosil bo‘ladigan 
zaryadlarning algebraik yig‘indisi nolga teng bo‘ladi.