1) Turar-joy binolarning vazifasi, qavatlar soni, konstruktiv xususiyatlari, kapitalligi, olovbardoshligi va uzoqqa chidamliligi bo’yicha klassifikasiyasi.
2) Turar-joy binolarga qo’yiladigan asosiy talablar: funksional, texnik, me’moriy va iqtisodiy maqsadga muvofiqlik talablari.
Tayanch iboralar: Uy-joy qurilishi, uysozlik kombinati, kvartira tipidagi uylar, yotoqxona, mehmonxona, qariyalar va nogironlar internati, uzoqqa chidamlilik, olovbardoshlik, kapitallik klassi, mikrorayon. Uy-joy masalasi, har bir oilani alohida uy-joy bilan ta’minlash, ijtimoiy-iqtisodiy tuzimidan qatiy nazar, har qanday jamiyat uchun dolzarb muammodir. Uning qanday hal qilinganligiga qarab jamiyatning insonparvarlik darajasi to’g’risida fikr yuritiladi, baho beriladi.
O’zbekistonda ommaviy uy-joy qurilishi - binolarni uysozlik kombinatlarida tayyorlangan yig’ma elementlardan industrial usullar bilan qurishga asoslangan. Qurilayotgan uylarning deyarli ikkitadan bittasi yig’ma yirik elementlardan qurilmokda. Yig’ma uysozlik bilan bir qatorda yengil betondan monolit turar-joy binolari qurilishigaham asta-sekin yo’l ochib berilyapti. Toshkent shahrida sirg’aluvchi qolipda bir necha ko’p qavatli turar-joy binosi qurilib ishga tushirildi, Samarqandda mehmonxona binosi qurilib foydalanishga topshirildi. Kam qavatli uy-joy qurilishida mayda elementlardan va mahalliy materiallardan keng foydalanilmoqda.
Respublikamizda ommaviy quriladigan turar-joy binolarini tasdiqlangan me’yoriy hujjatlar asosida loyihalashtiriladi. Bu me’yorlar uy-joy qurilishi va uy-joylarni ekspluatasiya qilish sohalaridagi sosiologik, funksional, me’moriy, texnik va boshqa omillarni hisobga olgan holda o’tkazilgan ilmiy-tadqiqotlar natijalariga asoslanadi. Shu me’yorlar asosida mamlakatimiz tabiiy-iqlim sharoitini, aholining demografik tarkibini va turmush tarzini to’la hisobga olgan loyihalar yaratilishini hayotning o’zi taqazo qilmokda.
Yirik va katta shaharlarda ommaviy uy-joy qurilishi yirik komplekslar ko’rinishida, ya’ni mikrorayon, turar-joy rayoni ko’rinishida amalga oshirilmoqda.
Ma’lumki, turar-joy binolari vazifasiga, qavatlar soniga, hajmiy-plan yechimiga ko’ra turlarga bo’linadi va har bir turdagi binolarning o’z qo’llanish sohasi bor. Vazifasiga ko’ra turar-joy binolarini quyidagi turlarga bo’lish mumkin: kvartirali uylar, yotoqxonalar, mehmonxonalar va qariyalar uylari. Respublikamizda qurilayotgan turar-joy binolarining deyarli 90 % ga yaqini alohida oilalar joylashishiga mo’ljallangan kvartirali uylardir. Qolgan qismini esa, ishchilar yoki talabalar uchun yotokxonalar, musofirlar uchun mehmonxonalar, qarovchisiz nogiron va qariyalar uchun inter-natlar tashkil qiladi.
Qavatlar soni bo’yicha turar-joy binolarini kam qavatli (1-2 qavatli), o’rtacha qavatli (3-5 qavatli), ko’p qavatli (6-10 qavatli), baland (25 qavatgacha) va osmon o’par (25 qavatdan ortiq) binolarga bo’lish mumkin.
Qishloqlarda va uncha katta bo’lmagan shaharchalar (posyolkalar) da asosan bir, ikki qavatli, bir, ikki kvartirali turar-joy binolari quriladi. Loyihalashtirilayotganda ulardai tomorqa uchastkalari bo’lishi nazarda tutiladi. Keyingi paytlarda qishloklarda ham 3-4 qavatli ko’p kvartirali uylar qurilmokda. Ularda markaziy isitish sistemasi suv, gaz ta’minoti ko’zda tutilgan.
Shaharlarda ommaviy tartibda, asosan, ko’p qavatli va ayniqsa yirik shaharlarda, baland turar-joy binolari qurilmokda. Chunki yirik sha harlarda baland turar-joy binolari qurilishi iqtisodiy jihatdan birmuncha afzalliklarga ega. Bunda qurilish hududi qisqaradi, aholi zichligi ortadi, transport yo’li kamayadi va h.k.
Turar-joy binolari mukammallik (kapitallik) bo’yicha 4 klassga bo’linadi. I klassga balandigi 10 va undan ziyod qavatli turar-joy binolari kiradi. Ularning asosiy konstruksiyalarining olovbardoshlik va uzoqqa chidamlilik darajasi I darajadan past bo’lmasligi kerak. II klassga balandligi 6-9 qavatli turar-joy binolari kiradi. Bunda asosiy konstruksiyalarning olovbardoshlik va uzoqqa chidamlilik darajasi II darajadan past bo’lmasligi kerak. III klassga balandligi 3-5 qavatli turar-joy binolari kiradi. Bunday binolar asosiy konstruksiyalarining uzoqqa chidamlilik darajasi II darajadan, olovbardoshligi esa III darajadan past bo’lmasligi talab qilinadi. IY klassga balandligi 2 qavatdan ko’p bo’lmagan turar-joy binolari kiradi. Bunda asosiy konstruksiyalar uzoqqa chidamlilik bo’yicha III darajali bo’lishiga ruxsat beriladi, konstruksiyalarga olovbardoshlik talablari quyilmaydi.
Turar-joy binolarini loyihalashdagi asosiy vazifa - hozirgi zamon kishilarining funksional,fiziologik va estetik ehtiyojlariga muvofiq keluvchi, kun kechirish uchun hayoti muhitni yaratishdir.
Turar-joy binolariga qo’yiladigan asosiy funksional talablarga quyidagilardan iborat:
- bino quriladigan hudud aholisining demografik tarkibini hisobga olgan holda uy-joy maydoni bilan ta’minlashning zamonaviy me’yorlariga muvofiq ravishda aholini joylashtirish uchun har tomonlama qulayshart-sharoitlar yaratish;
-uydagi xonalarning asosiy funksional guruhlarini aniqlash va ularda kechadigan hayotiy jarayonlarga muvofiq keladigan o’zaro bog’liqlikni talablar darajasida ta’minlash;
-istiqomat qiluvchilarning mehnat faoliyati va kasb-korini, aholining turmush tarzining o’ziga xos tomonlarini, tabiiy iqlim sharoitining aholi turmush tarziga ta’sirini hisobga olish;
-har bir oilani alohida kvartira bilan ta’minlash prinsipiga amal qilish.
Hozirgacha aholini kvartiralarga joylashtirishda K=N va K=N-1 formulalardan foydalanib kelindi (bu yerda K - kvartiradagi yashash xonalari soni, N - shu kvartiraga joylashadigan oiladagi kishilar soni. O’zbekiston aholisining turmush tarzini hisobga olsak, yuqoridagi prinsiplarda oilalarni kvartiralarga joylashtirish unchalik maqsadga muvofiq emaslini takidlash mumkin. Shuning uchun K=N+1 formula asosida amalga oshirilgani ma’qul hisoblanadi.
Kvartiralardagi xonalarni 2 ta funksional guruhga ajratish mumkin. 1-guruhga taaluqli xonalar dam olish, uyqu, ijodiy mashg’ulotlar uchun mo’ljallangan bo’lib, 2-guruhga xujalik ishlari, muloqat, mehmon kutish uchun mo’ljallangan xonalar kiradi. 1-guruh xonalari kvartiraning tinchroq qismida joylashgani ma’qul.
