Reja: Prognozlash usullarining klassifikatsiyasi

2. Prognozlashning ekspert usuli. 
 
Prognoz 
- 
ekspert ob‘ekti perspektiv taraqqiyotiga qaraganda 
mutaxassislarning individual fikrlashini namoyon qiladi hamda mutaxassis 
tajribasi mobilizatsiya va intuitsiyaga asoslangan. Ekspert baholash usuli ob‘ektlar 
va muammolarni tahlil qilishda, ularning taraqqiyoti to‘liq yoki qisman matematik 
shakllantirishga to‘g‗ri kelmaydigan, ya‘ni adekvang (o‘xshash, to‘g‗rilangan) 
modelni ishlab chiqish qiyin bo‘lgan xollarda ishlatiladi. Prognozlashda 
qo‘llaniladigan ekspert baholash usuli individual va kollektivga bo‘linadi.
Individual ekspert usuli, soxalari bir-biriga boglanmagan ekspert mutaxassis 
fikrlaridan foydalanishga asoslangan. Ko‘pincha prognozni shakllantirishda 
quyidagi ikki usul qo‘llaniladi:
1.
Intervyu.
2.
Analitik-ekspert baholash.
Intervyu usuli
prognoz qiluvchining ekspert bilan bo‘ladigan suhbatini 
taxmin qiladi. Shundan kelib chiqqan holda suhbat davomida prognoz qiluvchi 
oldindan ishlab chiqilgan dasturlar asosida ekspert oldiga ob‘ektning perspektiv 
taraqqiyotiga nisbatan savollar qo‘yadi. Bunday baholashning muvaffaqiyati 

---

muhim darajada intervyu olinayotgan ekspert mahoratiga, uning eng fundamental 
savollarga tez va turli - tuman xulosalar berishiga bog‗liq.
Analitik-ekspert
baholash tahlil qilishga intilish ustidan uzoq va sinchiklab 
mustaqil ishlashni, prognozlanayotgan ob‘ektning taraqqiyot yo‘li va xolatini 
baxolashni taxmin qiladi. Bu usul ekspertga prognozlanayotgan ob‘ekt bo‘yicha 
lozim bo‘lgan barcha axborotlardan foydalanish imkonini beradi. Ekspert o‘zining 
fikrlarini ximoya qogozi ko‘rinishida tayyorlaydi.
Ko‘rilayotgan usullarning asosiy yutug‗i ekspertning individual maxorati 
xamda aloxida ishchiga ko‘rsatilgan, e‘tiborga olinmagan psixologik ta‘sirni 
maksimal darajada foydalanish imkonini beradi. Lekin bu usullar bir ekspert - 
mutaxassis bilimi bir qancha fan sohalari bo‘yicha cheklanganligi tufayli ko‘pincha 
umumiy strategiyani prognozlashda kam qo‘llaniladi.
Ko‘p hollarda umumiy strategiyani prognozlashda prognozlanayotgan 
ob‘ektning perspektiv taraqqiyoti haqida, ekspertlarning jamoaviy fikrlarini 
aniqlash prinsipiga asoslangan jamoaviy-ekspert baholash usulidan foydalanish 
mumkin.
Bu usullarni qo‘llash asosida ekspertning o‘rganayotgan muammoni 
muhimligi va ahamiyatliligini yetarli darajada baholash gepotezasi, ma‘lum bir 
yo‘nalishdagi perspektiv taraqqiyoti, u yoki bu voqeaning yuzaga kelishi, prognoz 
ob‘ekti taraqqiyotida maqsadli ma‘lum bir muqobil yo‘lni tanlash gepotezasi 
yotadi.
Hozirgi vaqtda maxsus hay‘at a‘zolarining ishlashiga asoslangan ekspert 
usullari keng tarqalgan bo‘lib, ekspert guruhlari «dumaloq stol atrofida» u yoki bu 
muammoni hal qilishda bir qarorga kelish maqsadida munozara qilib, bir fikrga 
kelishadi.
Haqiqatdan 
ham 
ekspert 
jamoasi 
yordami 
bilan 
prognozlashni 
shakllantirishda asosiy masalalar quyidagilardir:
-
malakali ekspert guruhlarini shakllantirish;
-
ekspertizalarni tayyorlash va o‘tkazish;
-
olingan hujjatlar asosida statistik hisoblashlar o‘tkazish.

---

Anketalarda saqlangan, ko‘p sonli kiymatlar ko‘rinishida berilgan, ekspert 
baholash natijasini statistik baholash va ularning ishonchlilik chegaralari, 
ekspertlar fikrlari kelishuvini statistik baholash aniqlanadi.
Prognozlanayotgan kattaliklarning o‘rtacha ahamiyati quyidagi formula 
orqali aniqlanadi.
В 
n
Bu yerda: B
j 
– tarafidan berilgan prognozlanayotgan kattalikning ahamiyati; 
n- guruhdagi ekspertlar soni.
Bundan tashqari, dispersiyani ham aniqlash mumkin:
D 
(B
i
-B)
2
/(n-1)
(Dispersiya, bu variant (B
i
)dan o‘rtacha arifmetik (V) ayirmasining o‘rtacha 
kvadrati).
Bundan so‘ngra j ishonchlilik intervalining yaqinlik ahamiyati hisoblanadi.
j 
Bu yerda: t- parametr, ya‘ni styudent jadvalidan berilgan ishonchlilik 
ehtimoli darajasi va ozodlik darajasi soni orqali aniqlanadi. So‘ngra 
prognozlanayotgan kattalikning ahamiyatliligi uchun ishonchlilik intervali 
hisoblanadi.
Yuqori chegarasi uchun A
V
qVqj
Qo‘yi chegarasi uchun A
N
qV-j
Bundan tashqari baholanayotgan har bir parametr muhimligi bo‘yicha 
ekspertlar fikrlarining kelishuvlik darajasini ko‘rsatuvchi konkordatsiya 
koeffitsiyenti hisoblanadi.