Reja: Prognozlash usullarining klassifikatsiyasi

 
4.Prognozlashda Del’fi usuli. 
 
U AQSh da ХХ asrning 60-yillarida yaratilgan. U sirtdan so‘rov o‘tkazishga 
asoslangan. Uning xususiyatlari: sirtqi , anonim, so‘rovlar bir necha bosqichlarda 
o‘tkaziladi, teskari aloqa mavjud, birinchi turdan tashqari xar gal ekspertlar oldingi 
tudagi natijalar xaqida axborot olishadi.
Dastlab ekspertlarga anketalar tarqatiladi, unda muammo izoxlanadi, 
savollar ro‘yxati va unga javob berish tavsifi keltiriladi .
Ekspert javoblarni qo‘l qo‘ymasdan pochta orqali jo‘natiladi. 
Тashkilotchilar ekspertlar javoblarini qayta ishlaydi,baxo chiqariladi. Mazmun 
jihatdan o‘rtachalar, farqlar dispersiya xisoblanadi. Bir oy o‘tgandan keyin 2-tur
o‘tkaziladi. Ekspertlarga birinchi tur natijalari bayon qilinib savollar beriladi. 
Birinchi tur javoblarini inobatga olib ekspertlardan savollaga javob berishi 
so‘raladi. Javoblar yana umumlashtirilib zarur bo‘lsa yana qo‘shimcha turlar 
o‘tkaziladi. Agar 3-turdan so‘ng javoblardagi farqlar katta bo‘lmasa so‘rov 
o‘tkazish to‘xtatiladi. Oxirgi tur natijalari umumlashtiriladi va tugallangan 
xisoblanadi.
qisqacha xulosa. Ekspert baxolash metodining asosiy vazifasi miqdoriy 
xarakteristikaga 
ega bo‘lmagan jarayonlar, ayrim iqtisodiy jarayonlari 
rivojlantirishning alternativ imkoniyatlari xaqidagi sifat axborotini olishdan, 
formal va intuitiv metodlarni to‘g‗rilash va o‘zaro uyg‗unlashtirishdan, iqtisodiy 
jarayonlar prognoziga ma‘lum darajada normativ omillar kiritishdan iboratdir. 
Ekspertlar guruhini tuzishda ekspertiza muammosini samarali hal qilish umumiy 
n
t
t
n
t
y
t
b
1
1
n
t
t
n
t
n
t
t
y
t
b
t
1
1
2
1

---

talab xisoblanadi. Muammoni xal qilish samaradorligi ekspertiza ishonchliligini 
xarakteristikalari bilan belgilanadi.
Kollektiv ekspertiza o‘tkazishda so‘rovning quyidagi asosiy turlaridan 
foydalaniladi: intervyu, intervyu-anketa, anketalash, aralash anketalash, munozara, 
kengashish (ong xujumi) metodi. Kollektiv ekspert baxolash natijasi 
umumlashtiruvchi xujjat ob‘ektni rivojlantirish yo‘llari bayon qilinadi. Ular 
ichidagi eng oddiy metod komissiya metodidir. Lekin bu metod bir necha 
nomaqbul xodisalarni bartaraf qila olmaydi. Shuning uchun xiyla aniq ekspertiza 
metodlariga zarurat tugiladi.
Ijtimoiy va iqtisodiy prognozlashda turli modellardan keng foydalaniladi. 
Jamiyatdagi va iqtisodiyotdagi ob‘ektlarni matematik modellar yordamida kuzatish 
mumkin. Bu tushuncha modellashtirish deyiladi. «Model» so‘zi lotincha modulus 
so‘zidan olingan bo‘lib, o‘lchov, me‘yor degan ma‘noni anglatadi.
Iqtisodiy model-iqtisodiy ob‘ektlarning soddalashtirilgan nuxasidir. Bunda 
modelning hayotiyligi, uning modellashtiriladigan ob‘ektga aynan mos kelishi 
muhim axamiyatga egadir. Lekin yagona modelda o‘rganilayotgan ob‘ektning 
xamma tomonini aks ettirish mumkin emas. Shunda jarayonning eng xarakterli va 
eng muxim belgilari aks ettiriladi.
Model iqtisodiy prognozlashni, o‘rganilayotgan jarayonni ilmiy anglashning 
muhim vositasi bo‘lib hisoblanadi. Modellashtirish jarayoni, ob‘ektni yoki 
jarayonni boshlang‗ich o‘rganish, uning amalga oshadigan xususiyatlari va 
belgilarini ajratish, modelning nazariy va tajribaviy tahlili, modellashtirish 
natijalarini ob‘ekt haqidagi haqiqiy ma‘lumotlar bilan solishtirish, modelni 
korretirovkalash hamda oydinlashtirish kabilar asosida model qo‘rishni tashkil 
etadi. Iqtisodiy-matematik modellar va usullarning iqtisodiy tizimlarga tadbiq 
etuvchi tarmog‗i, murakkab iqtisodiy tizimlarni boshqarish uslublarini nazariya, 
ya‘ni umumkibernetik ishlab chiqarish vositalari yordamida o‘rganadi. Bunday 
vositalarga, avvalo, ishlab chiqarish jarayonlarini matematik modellashtirish va 
o‘zaro iqtisodiy aloqalarni modellar yordamida tekshirish, murakkab tizimlarni 
oddiy tizimlarga keltirib tahlil qilish, turli ob‘ektlardagi o‘zaro bog‗lovchi axborot 

---

aloqalarini o‘rganish hamda iqtisodiy tizimlarni rostlash uslublari kiradi. 
Kuzatilayotgan ob‘ektlarni chuqur va har tomonlama o‘rganish maqsadida tabiatda 
va jamiyatda ro‘y beradigan jarayonlarning modellari yaratiladi. Buning uchun 
ob‘ektlar hamda ularning xossalari kuzatiladi va ular to‘g‗risida dastlabki 
tushunchalar hosil qilinib, turli xil shakldagi modellar yaratiladi. Keng ma‘noda 
model biror ob‘ektni yoki ob‘ektlar sistemasini na‘munasidir.
Modelning hayotiyligi uning modellashtiriladigan ob‘ektga qanchalik mos 
kelishiga bog‗liq. Bitta modelda ob‘ektni hamma tomonini aks ettirish qiyin 
bo‘lganligidan unda ob‘ektning eng xarakterli va muhim belgilarigina aks 
ettiriladi. Shuni ham ta‘kidlab o‘tish kerakki, ortiqcha soddalashtirilgan model 
qo‘yilgan talablarga yaxshi javob bera olmaydi, o‘ta murakkab model esa masalani 
yechish jarayonida qiyinchiliklar tug‗diradi.
Demak, modelning haqiqiyligi to‘plangan ma‘lumotlar hajmiga, aniqlik 
darajasiga, 
tadqiqotchining 
malakasiga 
va 
modellashtirish 
jarayoniga, 
aniqlanadigan masalaning xarakteriga bog‗liq ekan.
Ijtimoiy va iqtisodiy modellar optimallashtirish mezonlari yoki kutilayotgan 
eng yaxshi natijaga qarab tasniflanishi mumkin.
Vaqt omili hisobga olinganda modellar statistik (ya‘ni, model 
chegarasi ma‘lum bir vaqt bo‘lagi deb o‘rnatiladi va harajatlar minimallashtiriladi) 
yoki dinamik (bunda model chegarasi bir necha vaqt kesmalari uchun o‘rnatilib, 
harajatlar minimallashtiriladi, yoki yakuniy natija maksimallashtiriladi) bo‘lishi 
mumkin.
Iqtisodiy modellarni quyidagicha turlarga ajratish qabul qilingan: omilli 
(omilli), tarkibiy (strukturaviy) va aralash, xalq xo‘jaligi rivojlanish 
ko‘rsatkichlarini yig‗ish darajasiga qarab makroiqtisodiy, tarmoqlararo, 
rayonlararo, tarmoqli, regional modellar bo‘lishi mumkin. Хalq xo‘jaligining 
rivojlanish jihatlariga qarab modellar asosiy fondlar, mehnat resurslari, moliya 
tizimi hamda narx shakllanishi kabi turlarga bo‘linishi mumkin.

---

Omilli modellar u yoki bu iqtisodiy ko‘rsatkichli darajasi va dinamikasining 
unga ta‘sir etuvchi ko‘rsatkichlar - sabablar darajasi va dinamikasiga bogliqligini 
tavsiflaydi.
O‘zgaruvchan iqtisodiy modellar ekzogen (tashqi) va endogen (ichki) kabi 
turlarga ajratiladi. Masalan, omil bo‘lsa mehnat resurslarining borligi endogen 
omilidir.
Omilli modellar turli o‘zgaruvchilarni va ularga mos keladigan parametrlarni 
o‘z tarkibiga oladi. Omilli modellarning eng oddiy ko‘rinishi – bu, bir omilli model 
bo‘lib, unda istalgan vaqtinchalik parametr omil hisoblanadi. Mazkur holda biror 
ko‘rsatkich tahlili va prognoz vaqti xronologik katorga bogliq ravishda amalga 
oshiriladi va shu yo‘l bilan trendlar (qaysi bir dinamik qator o‘zgarishining 
umumiy tendensiyasini xarakterlovchi bogliqlik) aniqlanadi.
Chiziqli va nochiziqli (nelineynoye) tipidagi ko‘p omilli modellar 
prognozlashtirilayotgan ko‘rsatkich dinamikasini va darajasiga ta‘sir etuvchi bir 
necha omillarni bir vaqtning o‘zida hisobga olish imkonini beradi. Bunda 
modellarga makroiqtisodiy ishlab chiqarish funksiyalarini tavsiflovchi modellar, 
aholi daromadi va narxga bogliq ravishda ayrim iste‘mol tavarlariga talabni tahlil 
etish modellari misol bo‘la oladi.
Тarkibiy modellar ikkita - butun yoki agregatni tahlil etuvchi alohida 
elementlar orasidagi aloqa va bogliqlikni tavsiflaydi. Bunday modellar tarkibiy 
balans tipidagi modellar bo‘lib, bunda biror qatorda uning elementlari orasidagi 
bogliqlik ko‘rib chiqiladi.
Mahsulot hom-ashyo nomeklaturasiga qarab modellar bir natijali va ko‘p 
natijali kabi turlarga bo‘linadi.
Birinchi guruhga tarmoqda ishlab chiqariladigan yoki shu tarmoqda is‘temol 
qilinadigan boshqa resurs yoki hom-ashyo miqdoriga bitta chegara qo‘yilgan 
modellar kiradi.
Ikkinchi guruhga hom-ashyo yoki boshqa resurs iste‘moli uchun butun 
tarmoq bo‘yicha ishlab chiqariladigan mahsulot talabiga ikki yoki undan ko‘p 
cheklanishlar quyilgan modellar kiradi.

---

Тransport omilining ta‘sir etish darajasiga ko‘ra, tarmoqli, optimal 
rejalashtirish modellari ikki turga bo‘linadi: ishlab chiqarish – transport modeli ( 
transport omili e‘tiborga olinmaydi) va ishlab chiqarish –transport modeli
(transport omili e‘tiborga olinadi).