Reja: Prognozlash usullarining klassifikatsiyasi

---

---

Mavzu: Ijtimoiy -iqtisodiy jarayonlarni prognozlash 
usullari 
Reja: 
1. Prognozlash usullarining klassifikatsiyasi
2. Prognozlashning ekspert usuli.
3. Prognozlashtirishda ekstropolyatsiya usulli.
4.Prognozlashda Del’fi usuli.
5. Regressiya va korrelyatsiya taxlillari usuli.
6. Matematik modellashtirish usullari.
 
 
 

---

1. Prognozlash usullarining klassifikatsiyasi 
 
Prognostikaning fan sifatida gurkirab rivojlanishi oxirgi o‘n yillikda o‘z 
axamiyatiga ko‘ra, teng baxoli bo‘lmagan ko‘plab prognozlashtirish usullari, 
jarayonlari, yo‘llari, tadbirlarining vujudga kelishiga olib keldi. Ularning aniq bir 
tizimga solinganligi keyinchalik kam baholangan va qo‘rama usullar bilan 
prognostika instrumentariyasi kengayishiga sabab bo‘ldi.
Hozirda, olimlarning baholashiga ko‘ra, prognozlashning 150 dan ortiq 
usullari mavjud. Biroq amaliyotda asosiylari sifatida ularning 15-20 tasidan 
foydalaniladi (1- chizma).
1- Chizma. Prognozlash usullarining klassifikatsiyasi.

---

Prognozlash usullari klassifikatsiyasini batafsil ko‘rib chiqishdan oldin, 
«usul» yoki «iqtisodiy va ijtimoiy prognozlash usullari» tushunchasini aniqlab 
olish kerak.
Prognozlash usuli deganda retrospektiv ma‘lumotlar, ekzogen (tashqi) va 
endogen (ichki) aloqalar, prognozlash ob‘ekti, shuningdek, ko‘rilayotgan hodisa 
yoki jarayon doirasida ularning o‘lchovlarini tahlil qilish asosida ob‘ektning 
kelgusida rivojlanishini aniq muhokama qilish imkonini beradigan fikrlash yo‘llari 
va usullari majmuasini tushunish lozim.
Mavjud manbalarda prognozlash usullarining turli xil tasniflash tamoyillari 
ko‘rsatilgan. Prognozlash usullarining muhim tasniflash belgilaridan biri ularni 
to‘la qamrab oladigan formallashtirish darajasi hisoblanadi.
Ikkinchi tasniflash belgisi –prognozlash usullarining ta‘sirini umumiy 
tamoyili deyish mumkin, uchinchisi - ishonchli axborot olish usuli hisoblanadi.
Formalizatsiya darajasiga qarab iqtisodiy prognozlashtirish usullarining 
intuitiv va formalizatsionga bo‘lish mumkin.
Prognozlashni intuitiv usullari ob‘ektni murakkabligiga ko‘ra, ko‘plab 
omillarni hisobga olish mumkin bo‘lmagan hollarda ishlatiladi. Bu holda ekspertlar 
bahosidan foydalaniladi. Bunda individual va jamoaviy ekspert baholari farqlanadi.
Individual ekspert baholar tarkibiga: «intervyu» usuli - bunda ekspertning 
«savol-javob» mutaxassisi bilan bevosita aloqasi amalga oshiriladi; tahlil qilish 
usuli - bunda qandaydir prognoz qilinayotgan vaziyatning logistik tahlili amalga 
oshiriladi, tahliliy yozma hisobotlar tuziladi; ssenariy yozish usuli – u turli 
sharoitlarda vaqt o‘tishi bilan hodisa yoki jarayonni mantiqani aniqlashga 
asoslanadi.
Jamoaviy ekspert baholari usullari o‘z ichiga «komissiya», «g‗oyalar 
jamoaviy generatsiyasi», «delfi», matritsa usullarini oladi. Bu usullar guruxi 
shunga asoslanganki, jamoaviy fikrlash jarayonida, birinchidan, natijalar to‘griligi 
yuqoriroq va ikkinchidan, ekspertlarni individual mustaqil baxolarni ishlab 
chiqishda kam xollarda ashyoviy goyalar kelishi mumkin.
Formalizatsion usullar guruhiga ekstrapolyatsiya va modellashtirish kiradi.

---

Birinchi guruhga eng kichik kvadratlar usuli, eksponensial tekislash usuli, 
o‘rtaga sirganmalar usuli kiradi.
Ikkinchisiga esa, tarkibiy, turli, matritsaviy modellashtirish kiradi.
Prognozlashtirish usullari klassifikatsiyasida turli boshqa usullarni 
birlashtiradigan kombinatsiyalashgan usullar o‘ziga xos o‘rinni egallaydi. Masalan, 
jamoaviy ekspertlar baholashlari va ekspertlarni so‘roq qilish va hokazo.
Prognozlash usullarini tasniflashda shuni nazarda tutish kerakki, 
prognozlash usullarini mazmundor tizimiga solish, prognozlash ob‘ekti
rivojlanishning iqtisodiy jarayonlari va ularning qonuniyatlari bilan aniqlanishi 
kerak.