Reja kirish i-bob. XVII-XVIII asrlar birinchi yarmida O’rta Osiyoda yuz bergan asosiy ijtimoiy iqtisodiy jarayonlar

2.3 Sayyoxlar va elchilarning esdaliklari
Nikolay Muravyovning Turkmaniston bilan Xivaga sayoxati. N. N. Muravyov (1794—1866) — mahalliy harbiy mu-taxassis; 1812—1814 yillari Rossiyaning Eron va Turkiyaga qarshi olib borgan urushlarida ishtirok etgan; 1816— 1828 yillari Kavkaz armiyasida xizmat kelgan. 1819—1820 yillari rus armiyasining Kavkazdagi bosh kumondoni general Yermolovning topshirigi bilan Boku — Kaspiy den-gizi — Chelekan oroli — Krrakum orqali Xivaga borgan.
N. Muravyov kuzatuvchan odam edi. Mazkur safari hakida yozib qoddirgan asarida («Puteshestviye v Turkmeniyu i Xivu gvardeyskogo generalnogo shtaba kapitana Nikolaya Muravyova», ch. I—II; Moskva, 1822). Xiva xonligi xakdsa muhim xarbiy, iktisodiy, tarixiy va etnografik ma‘lu-motlar tugshagan.
Asarda Xiva xonligining xududi, yirik shaxarlari, xalqi va uning mashguloti va mudofaa salohiyati (harbiy kudrati) hakdsa dikdatga sazovor ma‘lumotlar keltiri-ladi. Unda xususan kuyidagilarni gkiymiz:
«Xiva xonligi shimolda Orol dengizi va uning shimoli-da joylashgan chul bilan chegaradosh. Chulda krzoklar istikr-mat kdpadilar. Shimoli-sharkdy xududi Amudaryo bilan tutash. Shimoli-garbiy tarafi cho‘l va kumliklardan iborat. Bu xududda turkmanlarning Taka qavmi istikomat kiladi.
Rarbiy tarafi 800 verstga chuzilgan saxro bulib, u yerlarda Kaspiy dengizi atrofidagi kavmlar istiqomat kiladilar».
Xiva xonligining beshta katta shahari bor. Ular: Xiva, Yangi Urganch, Shovot, Kot va Gurlan.
«Xiva» — poytaxt shaxar. Aytishlaricha, qadimda Xivaq deb atalgan. Amudaryo o‘z uzanini uzgartirmasdan avval, bu-nyod etilgan. U katta shaxdr. Mashxur imoratlari: madrasa, xon saroyi va ibodat kiladigan masjid bglib, masjid gumbazi feruza rangli koshin bilan krplangan. Xon-ning xrvlisi kup xam katta bulmay, unda xam bir necha kichik masjid mavjud. Uylari loydan kurilgan, kuchalari tor. Shaharda bir necha kichik dukonlar xam bulib, (bozo-rida) xaftada ikki marta oddi-sotdi buladi. [Xivada] 3000 ga yaqin xonadon bulib, xalki 10000 jon atrofida. Sha-xar, xonlikdagi boshka shaxarlar singari, ekinzorlar va katta bog-roglar bilan uralgan. Bog urtasida kichik-kichik kal‘alar va uylar joylashgan».
Yangi Urganch — shu kunlarda xonlikning yangi poytax-ti; xon noibi Kutli Murod inokning turar joyi. U Xiva-dan kattaroq; xonlikning tamom savdo-sotiri shu yerga tuplangan; aholisining kupchiligini sartlar¹ tashkil kiladi. Dukonlari kup va gavjum bo‘lgan bu shaxarda Sharq mamlakatlarida yetishtiriladigan xar xil kimmatli matolar, zeb-ziynat mollarini xarid kilish mumkin. Xaftada bir necha kun savdo-sotiq buladi. Yangi Urganchliklar boshqa mamlakatlarga va xonlikning boshka shaxarlariga xam uz mollarini olib borib, savdo-sotiq kiladilar. Yangi Urganch mustaxdsam devor bilan uralgan».