|
«Shovot bilan Kot bir kadar kichikdir. Birinchisida 2000 ga, ikkinchisida 1500
yaqin xalq yashaydi. Xar ik-kala shaxar xam mustaxkam devor bilan uralgan.
Xonlikning beshinchi shaxri Gurlan deb ataladi. Unda tijorat axli kup. Uylari loydan kurilgan va garib. Masjiddan boshqa yaxshi binolari yuq. Devorlarining asosi toshdan. Uylari loydan bulishiga qaramay, pishiq kilib kurilgan...
(Xorazmda) savdo-sotikda shaxardan qolishmaydigan katta kishloklar ham kup. Buxoro yulida joylashgan Xazorasp, QIPChOQ, Kungirot, Oqsaroy, Xon kal‘a, Moyjoygil va boshkdlar shular jumlasidandir...
Yangi Urganch Kuxna Urganch urnvda emas, undan olisroqda, Xivaning garbiy tarafida; katta masofa ulugvor imoratlarning vayronalari, pishiq g‘isht va toshdan yasalgan bu-yumlarning parchalari bilan tulibtoshib yotibdi. Usha joylarda hozirda xdm oltin tangalarni topish mumkin. Bu xrl Amudaryoning eski uzani buylarida (kadimdan) shahar va xonadonlar bo‘lganidan guvoxlik beradi. Shulardan Luazan qal‘asi, Kdzil kal‘a, Shohsanam, Utin kal‘a va boshkalar-ning xarobalari hozir xam kuzga tashlanib turibdi. Xivaning garbiy tarafidagi chulda saklanib krlgan uylar va na-xrlarning izlari kadimdan bu yerlarda madaniyati gullagan Xiva yoki Xorazm davlati bo‘lganligidan darak beradi... Xiva xonligida istikrmat kdpgan xalq kuproq galla yetishtirish va bogdorchilik bilan mashgul. Ularning daro-madi asosan galladandir. Xamma yerda obod kishloklar, kanal va ariklarning buylarida ekinzorlar, uzumzorlar va serhosil boglar ...
Ularning egalari boy-badavlat va farovon xdyot kechiradilar. Yetishtirilgan galla va meva iste‘mol talabi daraja-sidan ortikroq. Ralla va mevaning iste‘moldan oshib qol-gan kdsmini tevarak-atrofda kuchib yurgan qabilalarga: qozoklar va turkmanlarga, Abulxon va Mingkishloq xalqiga olib borib sotadilar.
Xivaliklar kuproq bugdoy ekadilar va galla ularning yurtida yaxshi bitadi. Uning katta kgsmi sotuvga yuboriladi. (Xivaliklar) bugdoydan boshqa yana sholi ekadilar, le-kin kuzlangan mikdorda xrsil ololmaydilar, chunki sholi suvda usadi, suv esa kam. Shunga kdramay, xivaliklar uni ekadilar, chunki undan tayyorlangan taom uta shirin buladi ... Lekin uni sotishga chikdrmaydilar, uzlariga zurga yetadi. Xonlikda kunjut xam yaxshi usadi. Undan moy oladilar va kup kismini kugpni yurtlarga olib borib sotadilar. Xarakat kdggsalar uni bundan ham kup mikdorda yetishtirish mumkin. Kunjut moyi xonlikda kuproq yetishtiriladi. Lekin arpa bilan kanop Xivada yaxshi usmaydi. Shu sababdan ularni kam ekadilar. Kanop moyi urniga kunjut moyini kuproq ishlatadilar... Ot yemi uchun kuproq yulgun deb atalgan ut ishlatiladi. Urugi ovkat uchun ishlatiladi, lekin uni kup kaynatish kerak buladi. Bu taom kuja deb ataladi.
... Boglarida kup mikdorda turli navli uzum yetishtiriladi. aholi uchun kuritib sotadilar. Biz uni kishmish deb ataymiz. Uni uzumning shunday atalgan navidan tayyorlay-dilar, uning urugi bulmaydi.
Xivaning boglarida kup mikdorda turli navli olma xdm yetishtiriladi; olmurut, bodom, noq gilos, olcha, tut va anor, shuningdeq boshkd mevalar yetishtiriladi.
Sabzavotdan, Rossiyada usadigan karam, sholgom va kartoshkadan boshkd xdm sabzavot yetishtiriladi. Piyozi yirik buladi.
Xivaning krvuni va tarvuzi katta va shirin buladi. Xiva xonligida chorvachiliq xususan, tuyachiliq kgychi-liq molchilik rivojlangan ... Chorvadorlar uni sotiщsan xam katta foyda ko‘radilar. Xivaliklar bundan (gallachiliq boщorchiliq poliz-chilik va chorvachilikdan) tashkdri, xunarmandchilik bilan xdm shugullanadilar. Ular uzlari uchun zarur bo‘lgan kiyimlardan tashkdri, uzlari ishlab chikdrgan ipak va ip matolardan va Buxorodan sotib olib kelingan matolardan kiyim-kechak tikadilar. Ular tukrtan gazmol chiroyli va nafis bulmasa- da, pishikligi bilan ajralib turadi. Korxonalar yukligi sababli kiyim-kechak bilan uzlarini zurga ta‘minlaydilar, boshkd yurtlarga mol chikdrolmaydilar. Xivalik turkmanlar tuya junidan chodir, arqon, chiroyli va pishiq gilamlar tukiydilar. Xivaliklar (bundan tashqari) chiroyli ipak belboglar xam tikadilar. Lekin, u ham, boshka kul maxsulotlari singari, chetga chikdrilmay-di, Xivaning gzida krladi. Xivaliklar boybadavlat va tukinsochin yashamaydilar, pullari kam. Topgani kunda-lik tirikchilik va xonga soliq tulashdan ortmaydi.
Umuman olganda, xivaliklar xunarmandchilikda kup xdm malakali emaslar. Umuman temir idish va buyumlarni yasa-maydilar, uni rus asirlari yasaydilar. Garchi mis usha yerdagi konlardan kdzib olinsa-da, undan buyumlar yasashni bilmaydilar. Misdan yasalgan idish- tovoq va boshqa buyumlarni Rossiyadan olib keladilar. Oyna hakida esa hyech narsa bilmaydilar, kupchilik uni xdtto kurmagan ham. Shu sababdan Xivada oyna juda kam va kimmat».
Xiva xonligining harbiy ahvoli haqida Nikolay Muravyov mana bu ma‘lumotlarni keltiradi:
«Muhammad Raximxon1 saltanat kursisiga ultirgunga qadar kdbilalar orasida avjiga mingan uzaro urush-ta-lashlar va tashqaridan kdaingan boskinlar okibatida xalq (aynissa) badavlat kishilar uzini bosqin va talon-torojlardan saklash uchun uylarini mustahkamlab kdl‘aga aylantirganlar. Bu mustahkamlangan (kichik) kdl‘alar, yoki kZfgonlar kupincha uzlarining dalalari, yoki boglari urta-sida kurilgan. Uning ichida turar joylar, xrvuzlar, kurgon sohibi va xizmatkorlarning uylari, tegirmon, kushxona, molxona, omborxona va boshkalar favqulotda yuz bergan xodisalar vaqtida 100—150 kishini saklaydigan narsalar bor.
Bu qal‘alar turt burchakli, paxsadan bino kilingan, ba‘zilarida devor tagiga tosh kuyilgan. Devorining past kgsmi tgrt arshin2, tepa kismi yarim arshin; balandligi — uch sajen atrofida, devor tashkdrisida, (har yer-har yerda) paxsadan dumaloq suyanchiklar kuyilgan. Devorning tepa kis-miga kungiralar kelingan...
Xonlikning yukrrida tilga olingan beshta shahari: Xiva, Yangi Urganch, Shovot, Kot va Gurlan xam mustaxkam paxsa devor bilan uralgan. Shu sababdan xivaliklar ularni kal‘a deb ataydilar... Kal‘alarda bironta ham zambarak yuq; ularda askar ham yuq. Shaharlarini aholining uzi himoya kapishi kerak buladi.
Xivaliklarda muntazam kushin yuq Urush chikib qolgudek bulsa, kushin uzbeklar va turkmanlardan tuziladi.
Kushin asosan sipoxiylar tabakdsidan. U xonning buyrugi bilan belgilangan yerga tuplanadi va asosan otliq askardan iborat buladi.
N. Muravyovning esdaliklarida uzbeklarning fe‘l-atvori, tabiati va kiyofasi xakida ham e‘tiborga loyik ma‘lumotlar keltirilgan. Unda xususan ukgymiz: «Uzbeklar umuman aklli va yokimli, xazil-mutoyibani yaxshi ko‘ra-digan, biron ishga jazm qilgudek bulsa, karorida katiy, tugri suz, yolgonni va egrilikni yomon ko‘radigan, ruhi tetiq xushbichim va jismoniy kuchli xalq...
Xarb ishlarida xorib-charchamaydilar, kurkmas va jasur kishilardir...»
Sirdaryoning kuyi okimidagi shahar va kdeshlokdar, Orol dengizini o‘rganish uchun yuborilgan yana ikkita harbiy ekspedisiya: poruchik Gladishev va kontr-admiral A. I. Buta- kov ekspedisiyalari xakdda kiskacha tuxtalib utamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |
