Reja: Iqtisodiy tahlil metodi, uning o‘ziga xos xususiyatlari

Nisbiy va o‘rtacha miqdorlardan foydalanish

Mutlaq ma’lumotlar bilan birga iqtisodiy tahlilda odatda foiz yoki

koeffitsiyentlarda ifodalanadigan nisbiy ko‘rsatkichlar keng

qo‘llaniladi. Nisbiy miqdorlar, masalan, aholi jon boshi hisobida

mahsulot ishlab chiqarishni aniqlash uchun qo‘llaniladigan reja

topshiriqlarining bajarilish darajasi, me’yorlarga rioya qilinishi, o‘sish

sur’ati va ko‘payish, tarkibi, intensivlik ko‘rsatkichlari yoki ulushini

tavsiflaydi. Bunday nisbiy ko‘rsatkichlar mutlaq sonlarda hisoblansada,

nisbiy miqdorlar toifasiga kiritiladi.

Ishlab chiqarish xodimlarining mehnat unumdorligi, mahsulot

birligiga material sarfi kabi ommaviy hodisalarni o‘rganishda o‘rtacha

miqdorlarni qo‘llash zarurati vujudga keladi.

Iqtisodiy tahlilda o‘rtacha miqdorlar bir turdagi hodisalar

majmuyini qandaydir belgi bo‘yicha umumlashtirilgan miqdoriy tavsifi

uchun foydalaniladi, ya’ni bitta son bilan obyektlarning jami majmui

tavsiflanadi. Masalan, ishchilarning o‘rtacha oylik mehnat haqi

o‘rganilayotgan ishchilar majmuining mehnatiga haq to‘lash darajasining

umumlashma tavsifi uchun qo‘llaniladi. O‘rtacha miqdorlar

yordamida turli obyektlar majmualarini qiyoslash mumkin: rentabellik

darajasi bo‘yicha tumanlar, mehnatga haq to‘lash darajasi bo‘yicha

korxonalar va hokazo.

O‘rtacha miqdorlarning keng tarqalgan shakli – o‘rtacha arifmetik

bo‘lib, uning oddiy va tortilgan turlari mavjud. O‘lchovlar haqida

bevosita ma’lumotlar mavjud bo‘lmaganda o‘rtacha garmonik usul

qo‘llaniladi, o‘sishning o‘rtacha sur’atini hisoblashda esa o‘rtacha

geometrikka murojaat qilinadi.

O‘rtachani hisoblashning mazkur usullari o‘rganilayotgan majmuaning

o‘ziga xos jihatlarini tavsiflash uchun yetarli bo‘lmasligi mumkin.

Bunda ixtiyoriy o‘rtacha tortilgan miqdor hisoblash manbasi bo‘lib

xizmat qiluvchi ma’lumotlar tarkibining hosilasi ekanligini nazarda

tutish talab etiladi. Sonlarni qatorlarga yanada teng taqsimlash barcha

qatorlar uchun yanada tipik o‘rtacha miqdorni beradi va aksincha.

Misol, 2016 yilning to‘rt kvartali uchun ma’lumotlar bo‘yicha

mahsulot sotishning o‘rtacha kvartal hajmini hisoblash.