Reja: Iqtisodiy tahlil metodi, uning o‘ziga xos xususiyatlari

Taqqoslash usuli

Bilishning ilmiy usullaridan biri sifatida taqqoslash iqtisodiy

tahlilda keng qo‘llaniladi. Uning mohiyati – bir turdagi obyektlar

o‘rtasidagi o‘xshashlik yoki farqlarni aniqlash maqsadida ularni

qiyoslashdan iborat. Taqqoslash yordamida iqtisodiy hodisalardagi

umumiylik va o‘ziga xosliklar aniqlanadi, tadqiq etilayotgan obyektlar

darajasida o‘zgarishlar belgilanadi, ularning rivojlanish tendensiyalari

va qonuniyatlari o‘rganiladi. Iqtisodiy tahlilda taqqoslashning quyidagi

turlari qo‘llaniladi:

• Haqiqatdagi hisobot ma’lumotlarini rejaviy ma’lumotlar bilan

taqqoslash. Rejaning bajarilish foizini aniqlash taqqoslash natijasi

hisoblanadi;

• Iqtisodiy hodisalar rivojlanishidagi tendensiyalar, qonuniyatlarni

aniqlash maqsadida ko‘rsatkichlarni dinamikada taqqoslash;

• Tahlil qilinayotgan korxona ko‘rsatkichlarini tarmoq bo‘yicha

o‘rtacha qiymatlar bilan taqqoslash;

• O‘rganilayotgan korxonaning faoliyat ko‘rsatkichlarini

raqobatchilarning mutanosib ko‘rsatkichlari bilan taqqoslash;

• optimal qarorlarni tanlash maqsadida turli boshqaruv qarorlari

natijalarini taqqoslash;

• samaradorligini baholash maqsadida boshqaruv qarorlari qabul

qilingunga qadar va qabul qilingandan keyingi faoliyat natijalarini

taqqoslash.

Quyidagilar ko‘rsatkichlar taqqoslanuvchanligining majburiy

sharti hisoblanadi:

• hajm, qiymat, sifat va tuzilmaviy ko‘rsatkichlar birligi;

• qiyoslash amalga oshirilayotgan vaqt davri birligi;

• ishlab chiqarish shartlari taqqoslanuvchanligi;

• ko‘rsatkichlarni hisoblash metodikasi taqqoslanuvchanligi.

Taqqoslanmaydigan ko‘rsatkichlarni qiyoslash tahlil natijalari

asosida noto‘g‘ri xulosa chiqarilishiga olib keladi. Shuning uchun

qiyoslashni amalga oshirishdan avval ko‘rsatkichlarni taqqoslama

ko‘rinishga keltirish, ya’ni qiyoslanayotgan ko‘rsatkichlarni sanab

o‘tilgan omillarga muvofiq yagona asosga keltirish lozim.

Agar taqqoslanmaydigan ko‘rsatkichlar qiymat bahosining turli

darajasi oqibatida kelib chiqqan bo‘lsa, u holda ushbu omilni

neytrallashtirish uchun ko‘rsatkichlar ayni bir narxda ifodalanadi.

Masalan, yalpi mahsulot qiyoslanuvchanligini ta’minlash uchun uning

hisobot va bazis davrdagi jismoniy hajmi bazis davri narxlarida

ifodalanadi:

Iyam = Σq1p0 / Σq0p0.

Bu yerda q1 i q0 – mos ravishda hisobot va bazis davrdagi i-turdagi

mahsulot ishlab chiqarishning jismoniy hajmi;

p0 – i-turdagi mahsulotning bazis davrdagi narxi.

Korxonalar faoliyat ko‘lami o‘zgarishi tufayli ko‘plab ko‘rsatkichlar

taqqoslanmaydigan bo‘lishi mumkin. Masalan, agar hisobot

yili xarajatlar miqdori (Σq1b1+a1) bazis yil xarajatlari (Σq0b0+a0) bilan

taqqoslansa, u holda mazkur ko‘rsatkichlarning farqi nafaqat mahsulot

tannarxi darajasining o‘zgarishi bilan, balki mahsulot ishlab chiqarish

hajmidagi o‘zgarishlar bilan ham shartlangan bo‘ladi. Xarajatlarni

taqqoslanma ko‘rinishga keltirish uchun hajm omilining ta’sirini

neytrallash talab etiladi, buning uchun bazis davr xarajatlari miqdorini

hisobot davri mahsulot ishlab chiqarishning haqiqatdagi hajmiga

(Σq1b0+a0) qayta hisoblash zarur va shundan so‘ng hisobot davri

xarajatlari miqdori taqqoslanadi:

Iz = Σq1b1+a1 / Σq0b0+a0.

Bu yerda b – i-turdagi mahsulot birligiga o‘zgaruvchan xarajatlar;

a – tadqiq etilayotgan davrda jami mahsulot ishlab chiqarish uchun

doimiy xarajatlar.

Taqqoslanayotgan ko‘rsatkichlarni bir tuzilmaga keltirish uchun

mahsulot ishlab chiqarishning haqiqatdagi hajmini bazis davr tarkibiga

qayta hisoblash zarur. 2.2-jadvalda keltirilgan misolda ikkala holatda

ham ishlab chiqarish tarkibi va narxlar bir xil (bazis davr darajasida),

faqat umumiy mahsulot ishlab chiqarish farqlanadi. Bu mahsulotning

jismoniy o‘sishini to‘g‘ri baholashga imkon beradi.