Changsimon va gilli jinslar. Changsimon va gilli zarralar qumloq tuproq,
kumloq tuproq va gil tuproq jinslarining asosiy tarkibiy qismini tashkil etadi.
Gilli jinslar tabiatda keng tarqalgan bo’lib, cho’kindi jinslarning 50% dan
ortig’ini tashkil etadi.
Lyoss va lyossimon jinslar tuzilishi jixatidan o’ziga xos fizik va mexanik,
kimyoviy mineral tarkibli xamda yer yuzasining ma'lum sharoitdagi ulkalarida
hosil bo’lgan cho’kindi tog’ jinsidir. “Lyoss” so’zi nemischa yumshoq
uvalanadigan ma'noni bildiradi.
Lyoss sergovak, sariq yoki bo’z-sariq rangda, qatlamlanmagan, qulda siqilganda
tez uvalanadigan jins bo’lib, uning 70% 0,05 - 0,001mm li zarralardan tashkil
topgan.
Lyosslar quyidagi xususiyatlariga qarab ajratiladi: 1. Rangi sarg’ish, och malla
sarg’ish. 2. Serg’ovak. G’ovaklarini oddiy ko’z bilan ko’rish mumkin, diametri
3mm gacha. G’ovaklik jins xajmining 45-50% ni tashkil etadi 3. Kaltsiy va
magniy karbonat tuzlari jins massasining 5% dan ko’prog’ini tashkil etadi. 4.
Lyoss qatlamida qum va shag’al linzalari bo’lmasligi kerak. 5. Jinsni tashkil
qiluvchi zarrachalarning 50% dan ko’pi 0,05mm dan 0,001mm gacha bo’lishi,
0,001mm dan kichik zarrachalar 10% gacha bo’lishi va 0,25mm li
zarrachalarning bo’lmasligi. 6. Jarliklarda vertikal tarzda ajralish xususiyatiga
ega. 7. Uzoq vaqt suv ta'sir etganda o’z massasi ta'sirida cho’kishi. 8. uqori
darajada suv o’tkazuvchanligi. 9. Quruq xolda qattiq, namlanganda tez ivib loy
xoliga kelishi. 10. Tarkibida tez eriydigan tuzlarning ko’p miqdorda bo’lishi.
Lyoss va lyossimon jinslar paydo bo’lish va olib borib yotqizilishi sharoitiga
qarab eol, prolyuvial, elyuvial, delyuvial, allyuvial va flyuvio-glyatsial turlarga
ajratiladi.
Tsementlangan cho’kindi jinslar. Tabiatda chaqiq yumshoq jinslar faqat
qatlamlanib, zichlashib tarqalmasdan, balki yer ostida siljiyotgan suvlar eritib
olib kelgan oxak, magniy, temir, kremniy va gil moddalar ta'sirida tsementlanishi
xam mumkin. Bu xolda moddalar yumshoq jinslar oralariga kirib cho’kishi,
natijasida jins zarrachalarini bir-biriga biriktirib tsementlaydi. Natijada
konglomerat (shagaltosh), brekchiya (qirrali tosh), qumtosh, alevrolit, argillit va
boshqa jinslar hosil bo’ladi.
Konglomyerat (shag’altosh) - silliqlangan shag’al, brekchiya - qirrali (sheben)
jinslarining temir, fosfor, oxak, kremniy yoki gilli moddalar bilan tsementlanib
birikishidan hosil bo’ladi. Xajmiy og’irligi 1500 - 2900 kgG`m3. Mustaxkamligi
5 dan 160 MPa gacha.
Qumtoshlar qumlarning tsementlanishi natijasida paydo bo’ladi. Ayniqsa,
kremniy oksidi yordamida birikkan, tsyementlangan qumtoshlar mustaxkam va
nurash jarayoniga chidamli bo’ladi. Xajmiy ogirligi 1800 - 2500 kgG`m3,
mustaxkamligi 5...200 MPa.
Alyevrolitlar qumoq tuproqning tsementlanishidan hosil bo’ladi. Alevrolitlar
jichlashgan jins bo’lib, suvda ivimaydi va o’z xossalariga ko’ra qumtoshlarga
yaqin turadi.
Argillitlar - tsementlangan gil tuproq bo’lib, suvda ivimaydi. Tsementlanish va
yangi jins hosil bo’lish jarayonida birlamchi gilli moddalarning bir qismi xlorit,
muskovit va boshqa minerallarga aylanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |