Режа: Арабларнинг ўлкамизга бостириб криб келиши ва унинг меъморчилик тарраққиётига таъсири

Сомонийларнинг Бухородаги қалъаларидан кейин, ушбу карвон сарой энг гўзал иншоот ҳисобланади. Работи Малик кенг ва баланд пештоқли дарвозаси жанубга қаратилган квадрат шаклдаги бинолар мажмуасидан иборат, карвонсаройда қадимий ёки эски услублардан: пишган ғишт билан қоплаб терилган хом ғиштларни, зич ва ёпиқ ярим айлана устунларни кўришимиз мумкин. Янги меъморий услублар наэмунаси сифатида баланд ва катта ўқсимон аркка эга, пештоқини, шунингдек, эпиграфик ва девордаги ўймакор нақшлар, пишган ғиштнинг ишлатилиши ҳам янги услуб наъмуналари ҳисобланади. Эски ва янги меъморий услубларнинг уйғунлашган ҳолатини бизга Работи Малик ёдгорлиги ўзида ифодалаб беради.
Бу даврга оид пештоқли қилиб қурилган меъморий иншоотларга Хоразмдаги Доя-Хотин меъморий ёдгорлигини киритишимиз мумкин. Ёдгорлик пишган ғиштдан қурилган бўлиб ўзининг ривожланган ва мураккаб пештоқи билан ажралиб туради. Шунингдек, кўшк ва сарой меъморчилиги билан ҳам яқин алоқада бўлганлигини кўришимиз мумкин, шу билан бир қаторда ислом этиқодининг меъморий анъаналарини ўзида ифодалаб келганлигини кўрамиз.
XI-XII аср бошларида биз Маворауннаҳр ҳудудида бир қанча турдаги масжидлар бўлганлигини кўришимз мумкин. Уларнинг айримлари исломгача бўлган диний эътиқод асосларини ўзида ифодалаган бўлса, бошқа бирлари ўша даврдаги ҳукмрон мафкураларнинг талабларига жавоб берувчи меъморий услубларни ўзида ифодаланган. Меъморчиликда, жумладан гумбазларни қуришда пишган ғиштнинг тўлиқ ҳукмронлик қилиши, янги турдаги масжидларнинг ва гумбазли иншоотларнинг қурилишига катта туртки бўлди.
XI аср меъморчилигида яъни масжидларнинг қурилишида устунлар пишган ғиштдан қурилиб, тўртта гумбазли, баъзан ундан ҳам кўпроқ бўлиб, олдинги аср меъморчилик анъаналари ёки, маҳаллий услуб билан биргаликда янги ислом анъаналарини ўзида уйғунлаштирган. (меъморчиликда асосан ислом анъаналари, кўпроқ мақбара ва масжидларда қўлланилганлигини кўрамиз). Бухоро воҳасидаги Хазара қишлоғида жойлашган Диггарон масжиди ислом анъаналари буйича бунёд этилганини кўрамиз. масжиди куб шаклда бўлиб, марказида 4 та айлана устунлар ва уни ўраб турувчи бир қанча арклардан иборат бўлган. Масжиднинг деворлари хом ғиштдан қурилган. Кичик пишган ғиштлардан кўтарилган устунлар ўқсимон арклар билан бирлаштирилган. Бундан ташқари кичик елкансимон арклар девор бурчакларини безаб турибди. Айнан шу бурчаклардаги елканлар асосий гумбазни кўтариб турибди.