Reja: Aholi geografiyasi va demografiya asoslari fanining ob’yekti, predmeti

2 - MAVZU. Aholi soni va dinamikasi

Reja:

1. Aholi soni va dinamikasi haqida tushuncha

2. Aholini takror barpo qilinishi xususiyatlari, aholini hisobga olish zarurligi

3. Aholi ro‘yxatlari, uning tarixiy ijtimoiy ahamiyati        

 

Aholi soni-ma’lum  hudud yoki  aholi  guruhidagi kshilarning  miqdoriy  ifodasidir.  Demografiyada  aholi  soni  eng  umumiy  va asosiy  ko’rsatkich  bo’lib  aniq  bir  davrdagi  aholi  miqdorini  anglatadi.  Statistik  manbalarda  aholi soni  ma’lum  bir  chisloga  keltiriladi. Masalan, O’zbekiston  aholis O`zbekiston aholi soni bo`yicha jahondagi 240 ga yaqin davlatlar ichida 38-o`rinda turadi. Aholi o`lganlar soniga nisbatan tug`ulganlar sonining ortiqligi hisobiga doimo ko`pyib turadi. Bunday ko`payish aholining tabiiy ko`payishi deyiladi. Shuningdek aholi migratsiya hisobiga ham ko`payadi. Buni aholining mexanik ko`payisi deyiladi.

     Har bir hudud  aholi  sonini   o’rganganda  uni  doimiy  va mavjud  real  aholiga ajratiladi. Demografik tadqiqotlar  olib borishga  nazariy  aholi  soni  hamda   mavjud  real  aholi  sonidan  foydalaniladi.  Nazariy aholi  soni  doimiy  o’zgarmas  degan  ma’noni  bildiradi.  Aholi  takror  barpo  bo’lishining  maxsus  koffitsiyentlarini  hisoblaganda   doimiy  aholi sonidan   foydalaniladi, turli  demografik  modellarni  tuzganda ham nazariy  aholidan   foydalaniladi, ya’ni  o’rganilayotgan  davr aholi  soni  o’zgarmas  deb  qabul  qilinadi.

       Real,  mavjud  aholi  soni  ma’lum  bir   ma’muriy  hududning, davlatning  o’rganilayotgan  davrgdagi  mavjud aholi  sonidir. Masalan, O’zbekiston davlatining  aholi  soni,  Farg’ona  vodiysining  aholi  soni  va h.k.

      Demografik    koeffitsiyentlarni    hisoblaganda  odatda  o’rtacha   yillik aholi  sonidan  foydalaniladi. Chunki  demografik  jarayon  butun  yil davomida  ya’ni  1-yanvardan  31-dekabrgacha  qadar  bo’lgan  muddatga hisoblanadi. Aholi  soni  esa  yuqoruda  qayd  etilgandek  yil boshida – 1 yanvarga  olinadi.  Ma’lum  calendar  yilga  o’rtacha  yillik aholi soni  hisoblash  uchun  shu  calendar  yilning  boshidagi  va keyingi  calendar  yilning  boshidagi  aholi soni  qo’shilib  ikkiga  bo’linadi va  o’rganilayotgan  yil  uchun o’rtacha aholi soni  aniqlanadi.  Buning uchn  1999 y 1 yanvardagi  va 2000 yil 1 yanvardagi  aholi  sonlarini  qo’shib  ikkiga bo’linadi.

      Aholi soni  haqidagi  aniq  ma’lumotlar  aholi  ro’yxati  o’tkazish  yo’li bilan  to’planadi.  Aholi ro’yxatlari  orasidagi  davr uchun  esa   har  yilgi  tug’ulish  o’lim  va megratsiya   jarayonlarini  etiborga  olgan  holda  aholi  soni  maxsus  uslublar  yordamida   hisoblanadi. Ma’lum hududda, davlatda yashovchi aholi haqida fikr yuritish, uni o‘rganish uchun birinchi navbatda, aholining soni, tarkibi, hududiy taqsimlanishi haqida ma’lumotlar kerak bo‘ladi. Ana shunday ma’lumotlarni asosan, aholini ro‘yxatdan o‘tkazish, uning tabiiy va mexanik o‘sishini muntazam aniq hisobga olib borish yo‘li bilan to‘planadi.

Aholi sonini aniq hisobga olishda aholi ro‘yxatini o‘tkazish juda ahamiyatlidir. Aholini dastlabki ro‘yxatga olish, qadimgi Gretsiyada, Vavilonda, Mesopatamiyada, Rim va Xitoy va Yaponiya va Yegipetda o‘tkazilgan. Lekin bu aholi ro‘yxatlarini o‘tkazishdan maqsad aholidan soliq yig‘ish ya’ni boj olish, hamda harbiy yurishlar uchun erkaklar sonini aniqlash bo‘lgan. Shuning uchun ham faqat  erkaklar ro‘yxatga olingan. Chunki u paytlarda oilada, jamiyatda erkakning iqtisodiy o‘rni yuqori bo‘lgan va soliq to‘lashda faqat erkaklar qatnashgan, xolos.

Eng qadimgi aholi ro‘yxatlari (senzi), eramizdan oldingi VI- asrda qadimgi Rimda imperator Servi tull davrida o‘tkazilgan. Bu aholi ro‘yxatlari 510 yillarda boshlab, har 5 yilda muntazam o‘tkazilib turgan. Unda oila boshliqlari o‘zi haqida, shu bilan birga oila a’zolari va mol-mulklari haqida ma’lumot berganlar.

Feodalizm davrida esa kichik-kichik davlatlar paydo bo‘lishi, ularni parchalanishi natijasida aholining muntazam ro‘yxati o‘tkazilmagan. Faqat alohida sharoitlarda ba’zan yoppasiga tarqalgan epidemiyalardan, urushlardan keyin qancha aholi kelganligini bilish maqsadida aholi ro‘yxatga olingan.

XVIII-asrning o‘rtalarida milliy davlatlarni paydo bo‘lishi, kapitalistik munosabatlarni rivojlanishi bilan aholi haqida mukammalroq ma’lumotlarga talab ortib boradi va aholi o‘rtasida qator ro‘yxatlar o‘tkaziladi. Lekin bu ro‘yxatlar ham hamma aholini, uning barcha ijtimoiy-demografik guruhlarini qamrab olmaydi. Ular ham ba’zi territoriyalarda soliq to‘lovchilarni, harbiy xizmatga yaroqli aholi miqdorini aniqlash maqsadida o‘tkaziladi.

Mukammal aholi ro‘yxati o‘tkazishning o‘z ilmiy qonun qoidalari mavjuddir. Bunday aholi ro‘yxati aholining hammasini ya’ni yangi tug‘ilgan chaqaloqdan boshlab to eng keksa guruhgacha , qamrab olishi kerak. Birinchi ana shunday, mukammal aholi ro‘yxati birinchi marta 1790 yili AqSH da, 1801 yili Fransiya, Daniya, Norvegiyada, Buyuk Britaniyada o‘tkazildi. Lekin bu aholi ro‘yxatlari ham juda oddiy bo‘lgan va uzoq muddatga cho‘zilgan. Masalan, birinchi Amerika aholi  ro‘yxati (senzi) 18 oyga cho‘ziladi.

XIX asrga kelib aholini o‘rganish juda kengaydi. Statistika fan sifatida taraqqiy etdi. qator Yevropa davlatlarida statistik tashkilotlar tuzildi. Aholini ro‘yxatga olish ilmiy dasturlar asosida olib borildi. 1870-1879 yillarda dunyoda 48 ta aholi ro‘yxati o‘tkazildi. 1880 yillarda - 54, 1890 yillarda - 57 ta 19 asrning oxirida dunyo aholisini 21 % i ro‘yxatga olingan bo‘lsa, XX asr boshida - 64 % aholi ro‘yxatga olindi.

Ikkinchi jahon urushidan keyin aholini ro‘yxatga olish yana ham rivojlanib ketdi. 1945 - 1954 yillarda - 151 davlatda 1965 - 1974 yillarda - 179 davlatda, aholi ro‘yxatdan o‘tkazildi. Hozirgi paytda dunyodagi deyarli barcha davlatlarda aholi ro‘yxati o‘tkazildi. Faqat ba’zi bir rivojlanayotgan davlatlarda, iqtisodiy, siyosiy sabablarga ko‘ra aholi ro‘yxati o‘tkazilmaydi.

Bugungi kunda barcha davlatlarda aholi va uni ijtimoiy demografik guruhlarining demografik taraqqiyotini o‘rganish uchun statistik ma’lumotlar mavjuddir. Aholi ro‘yxatlari ilmiy asoslangan dasturlar orqali  juda keng, mavzularni qamrab olgan holda, har 5-10 yillarda o‘tkazilib turiladi. Hozirgi davrda o‘tkazilgan, aholi ro‘yxati ma’lumotlari shu qadar keng doirada to‘planganki, ular asosida aholini va ijtimoiy -demografik guruhlarning faqat miqdorini emas, balki ularning sifatiy ko‘rsatkichlarini, ya’ni ma’lumoti, oilaviy holati, ijtimoiy ahvoli va boshqa xarakterlarini ham o‘rganish mumkin. Olingan ma’lumotlar EVM lar yordamida har bir yo‘nalishlar bo‘yicha alohida o‘rganilib, statistik yilnomalar tayyorlab boriladi.

Dunyodagi barcha davlatlar qatori O‘zbekistonda ham aholini ro‘yxatga olish o‘z tarixiga va xususiyatlariga egadir. Aholi ko‘payishi va uning omillarini o‘rganishda sotsiologik tadqiqotlar o‘tkazish ham muhim ahamiyatga molikdir. Unda har bir hudud, millat va ijtimoiy guruhlarda  mavjud demografik muammolarni aniqlash maqsadida mutaxassislar tomonidan maxsus so‘rovnomalar tuzilib, aholiga tarqatiladi yoki ushbu guruhlarda mutaxassislar ishtirokida suhbatlar olib boriladi. 

Sotsiologik uslubda tadqiqot olib borish asosan, 20-asrdan boshlab rivojlana boshladi. O‘zbekistonda ham 1960-1970 yillardan boshlab aholi ko‘payishi va boshqa demografik masalalarni mukammal o‘rganish maqsadida qator sotsiologik tadqiqotlar o‘tkazilgandir. Bu borada respublikada Mirzo Ulug‘bek nomli ToshDU aholishunoslik laboratoriyasi asosiy ilmiy -markaz bo‘lib, faoliyat ko‘rsatgandir.

3 – MAVZU: AHOLINING TABIIY HARAKATI