Referati Toshkent-2022 Mavzu: Adam Smitning iqtisodiy ta'limoti 1

Klassik maktab g`oyalari shakllanishining tarixiy shart-sharoitlari.
Klassik 
iqtisodiy maktabning to`la shakllanishi XVIII asrning ikkinchi yarmida klassik iqtisodiy 
maktab britaniyalik olimlar A.Smit va D.Rikardo asarlarida eng yuksak cho`qqiga 
ko`tarildi. Bu hol tasodifiy emas edi, chunki bu olimlar yashab ijod etgan davrda 
Angliyada chuqur iqtisodiy, sotsial va siyosiy o`zgarishlar ro`y berayotgan edi. Angliya 
jahonda eng rivojlangan va sanoatlashgan davlatga aylana boshladi, iqtisodiyotda va 
ijtimoiy hayotda kapitalistik munosabatlar hal qiluvchi o`rinlarni egalladi. Mamlakatda 
yuksak rivojlangan qishloq xo`jaligi va tez o`sayotgan sanoat mavjud edi, faol tashqi 
savdo olib borilardi. Yangi jamiyatga xos sinfiy ajralish yaqqol bo`lib, ishchilar, 
sohibkorlar, yer egalari - lendlordlar va fermerlar bor edi. Angliya sanoat inqilobi 
arafasida edi. Mamlakatning sanoat mahsulotlari jahon bozorida yuqori baholangan va 
talab tobora ortgan, ammo davlat tomonidan kiritilgan savdo-sotiqdagi proteksionizm 
siyosati, feodalizm davridagi bir qancha tartib va cheklashlar, qonunlar davr talabiga 
javob bermay qo`ydi, ularning borligi kapitalizm rivojiga to`sqinlik qilar edi.
Shunday qilib XVIII asrning ikkinchi yarmi va XIX asrning birinchi choragida 
Buyuk Britaniyada boshqa davlatlarga nisbatan iqtisodiy g`oyalarning rivojlanishi uchun 
nihoyatda qulay sharoitlar yuzaga keldi, bu g`oyalar A.Smit va D.Rikardo ta'limotlarida 
o`z aksini topdi. Klassik maktabning to`la shakllanishida ayniqsa sanoat inqilobi katta rol 
o`ynadi Bu o`zgarishlar tarixan uzoq davrni (XV-XVI asrlar) o`z ichiga olib, ba'zida 
asta-sekin, ba'zan esa to`fon kabi o`rta asrlarning urf-odatlarini yemirib bordi va 
jamiyatni hozir biz biladigan bozor jamiyatiga olib keldi. Ayniqsa Angliyada bu jarayon 
ertaroq boshlandi va biz yuqorida eslatgan dehqonlarni shafqatsizlik bilan o`z yerlaridan 
siqib chiqarish yo`li bilan amalga oshirildi.
XVIII asrning ikkinchi yarmida "Texnik yo`nalishda"gi ishbilarmonlar guruhi 
iqtisodiyot tarixida butunlay yangi insonlarni vujudga keltirdi. Sanoat inqilobi dastlab 
yengil sanoatda, xususan, to`qimachilik sohasida boshlandi va mashinasozlik vujudga 
kelishi bilan nihoyalandi. J.Key to`quv mokisini, 1733 yilda J.Xargrivs o`z qizining nomi 
bilan atalgan "Jenni" mexanik to`quv dastgohini kashf etdi. Mexanik K.Vud uni 1772 
yilda takomillashtirdi, 1783 yilda esa S.Krompton "mul-mashina"ni yaratdi, 1785 yilda 
E.Kartrayt mexanik to`quv stanogini ijod qildi, bu dastgoh 40 odamning ishini bajarardi. 
R.Arkraydning to`quv mashinasi esa bu sohaning unumdorligini keskin oshirdi. Ishlab 
chiqarishning energetik bazasi qo`l va suv oqimidan 1782 yilda J.Uatt tomonidan ishlab 
chiqilgan bug` mashinasi ixtiyoriga o`tishi muhim o`zgarish bo`ldi, bu mashina asosida 
1805 yilda bug` kemasiparoxod yaratildi, 1811 yilda J.Stefenson parovoz yasadi, 1830 
yilda esa Manchester-Liverpul temir yo`li qurildi. Metallurgiya sohasida 1735 yilda 
A.Derbi pistako`mir o`rniga toshko`mirdan foydalanib, domna pechidan nisbatan sifatli 
va ko`proq miqdorda metall olish yo`lini topdi. J.Uilkinson hamma narsa, ko`prik, va 
hatto paroxod ham metalldan bo`lishi kerak, degan g`oyani ilgari surdi. Temirdan 
paroxod yasalganida uning suvda suza olishiga hech kim ishonmadi. Sanoat inqilobi 
iqtisodiyot va ijtimoiy hayotda keskin o`zgarishlarga olib keldi. 1701-1802 yillar 
oralig`ida to`qimachilik rivoji tufayli Angliyada paxta tolasidan foydalanish 6000 foizga 

---

o`sdi. 1788- 1838 yillarda cho`yan eritish 68 ming tonnadan 1347 ming tonnagacha 
oshdi. Fransiyada 1815 yildan keyingi 30 yil ichida temir olish 5 marta, toshko`mir 
qazish 7 marta, yuk tashish hajmi 10 marta ko`paydi. Vaholanki, A.Smit davrida 
Shotlandiyaning ayrim joylarida mix pul o`rnida ishlatilgan. Bu o`zgarishlar, ya'ni 
texnikaning kirib kelishi buyum - tovarlar turini keskin oshirdi, ilgari ayrim 
odamlargagina tegishli bo`lgan narsalar (poyafzal, qog`oz, stul, deraza oynalari) kundalik 
buyumlarga aylanib qoldi. Asta-sekin kapitalizm hayot darajasining o`sishiga olib keldi, 
moddiy ne'matlar turi sistematik ravishda doimo ko`paydi, sifati yaxshilandi, eng muhimi 
bu imkoniyatlardan jamiyatning aksariyat qismi foydalandi. Bunday jarayon ilgari hech 
ham bo`lmagan edi. Jamiyat ishlab chiqarish apparatining absolut ko`rsatkichlari texnika 
ta'siri ostida keskin oshdi. Bu jarayon ishlab chiqarishda qo`llaniladigan asbob-
uskunaning ko`payishi, asosan temir, keyin pulatdan yasalgan texnologiyalar ortishi bilan 
boshlandi. Temir oluvchi oddiygina pechlar o`rniga gigant inshootlar paydo bo`ldi, oddiy 
to`quv dastgohlari ham katta uylarga zo`rg`a joylanadigan mexanizmlar bilan 
almashtirildi. Agar avvalgi korxonada bor-yo`g`i 10 kishi ishlagan bo`lsa, XIX asrning 
birinchi choragida to`qimachilik fabrikalarida 700 dan ortiq ishchi bo`lgan. Ayrim 
korxonalardagi ishchilar soni kichikroq shahar aholisiga tenglashdi. Masalan, 1929 yil 
"Ford-Motor Kompani"da 174 ming odam ishlar edi, hozir ularning soni 800 mingtaga 
yetgan. Mehnat taqsimoti nihoyatda kuchaydi, bu esa mehnat unumdorligining asosiy 
sababidir. Siyosiy sohada ham muhim o`zgarishlar ro`y berdi, demokratik, parlamentar 
institutlar yuzaga kela boshladi. Lekin shuni ham aytib o`tish kerakki, bu inqilobiy 
o`zgarishlarni hamma ham to`la tushunib yetmadi.