Referati Toshkent-2022 Mavzu: Adam Smitning iqtisodiy ta'limoti 1

3. A.Smitning iqtisodiy qarashlari
asosida shunday g`oya yotadiki, unga ko`ra jamiyat 
boyligi ishlab chiqarish jarayonida mehnat tufayli paydo bo`ladi (merkantilistlardan 
keskin farqi bor). Eslang, fiziokratlar va ilk klassik maktab vakillari mehnat faqat qishloq 
xo`jaligidagina samarali bo`ladi, desalar, A.Smit mehnatni barcha sohalarda (sanoat, 
qishloq xo`jaligi va xizmat ko`rsatish sohalari) boylikning asosi deb bildi. U kapitalistik 
ishlab chiqarishnig manufaktura bosqichini tahlil qilish asosida iqtisodiy progressning 
muhim omili mehnat taqsimotidir, degan xulosaga keldi va buni o`z tadqiqotlarining 
boshlang`ich punkti deb qabul qildi. A.Smit o`z tadqiqotida ninatugnogich 
manufakturasidagi ko`pchilikka ma'lum bo`lgan mehnat taqsimotini misol qilib keltirdi, u 
yerdagi ishchilarning ixtisoslashuvi va mehnat taqsimoti ishlab chiqarishni va mehnat 
unumdorligini ko`p marta oshirish imkonini berdi. Mehnat taqsimoti bo`lmagan holatda 
har bir ishchi o`rtacha 20 ta to`g`nog`ich yasashi mumkin ekan. O`n kishi ishlaydigan 
ustaxonada mehnat taqsimoti o`rnatiladi: biri simni tortadi, 2-si to`g`rilaydi, 3-si kesadi, 
4-si uchini o`tkirlaydi va hokazo. Bu kuniga 4800 ta to`g`nog`ich yasash imkonini beradi, 
demak, mehnat unumdorligi 240 marta oshgan. Mehnat taqsimotining ahamiyati 
to`g`risidagi bu misol klassik bo`lib ketgan va hamma yerda ishlatiladi. Mehnat 
unumdorligi uch usul bilan amalga oshiriladi: 1. Mehnat taqsimoti tufayli ayrim 
ishchilarning chakkonligi va mohirligi oshadi; 2. Bir turdagi ishdan boshqasiga o`tish 
uchun ketadigan vaqt iqtisod qilinadi (dastgohdan dastgohga borish vaqti va yangi 
turdagi ishga psixologik moslashish uchun ketadigan vaqt iqtisod qilinadi); 3. Mehnat 
taqsimoti mashinalar ixtiro qilishga imkon tug`diradi, ya'ni takrorlanadigan jarayonlar 

---

mashina qo`llashga qulaylik yaratadi. Undan tashqari ishchilarning bir xil ishni doim 
takrorlashi tufayli mahsulotning sifati ham yaxshilanishi kerak, bu esa tovarning bahosi, 
raqobat quvvatini oshiradi. Shunday qilib, A.Smit manufakturada mehnat taqsimotining 
roli va mashina sanoati sari rivojlanish tendensiyasini to`g`ri yoritgan. Uningcha ishlab 
chiqarish hajmi va mahsulot iste'moli ikki omil: aholining unumli mehnat bilan 
shug`ullanayotgan qismi va mehnat unumdorligining darajasi bilan belgilanadi. Farqli 
ravishda ikkinchi omil muhimroq bo`lib, u mehnat taqsimoti bilan bevosita bog`liqdir. 
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com 161 A.Smit asarida 
mehnat taqsimotining salbiy tomonlari ham berilgan. Bir xil operatsiyani mexanik 
ravishda takrorlayverish oqibatida ishchi befarosat va nodon bo`lib ham qolishi mumkin. 
Aqliy va jismoniy mehnat o`rtasidagi farq odamlarning tabiiy ko`rsatkichlari bilangina 
aniqlanmaydi, balki ularning hayoti va faoliyati oqibatidadir. Faylasuf aravakashdan 
tug`ma xususiyatlari bilan emas, balki boshqa turdagi mehnat va hayot tarzi bilan farq 
qiladi. Mehnat taqsimoti qancha mukammal va bozor qancha keng bo`lsa, mehnat 
taqsimoti, ixtisoslashuv uchun shuncha keng sharoit bo`ladi, tor bozorda bu imkoniyatlar 
cheklangan bo`ladi va mehnat unumdorligining o`sishi ham qiyinlashadi. A.Smit bir 
tomondan manufaktura miqyosida va ikkinchidan jamiyatdagi turli korxonalar, sohalar 
mehnat taqsimoti o`rtasida prinsipial farq yo`q deb hisoblaydi. Uningcha, butun jamiyat 
yirik manufaktura bo`lib, mehnat taqsimoti esa odamlar hamkorligining umumiy 
shaklidir. Shu bilan birga obyektiv sharoitni hisobga olib, manufakturadagi mehnat 
taqsimoti va endigina rivojlanib kelayotgan mashina sanoatining salbiy oqibatlari ham 
tan olinadi. Pul nazariyasi Ishchi kapitalning ilojsiz qo`shimchasiga aylanib boradi, ish-
lab chiqarish vositalaridan, mehnat obyekti va sharoitidan mahrum bo`la boradi. 
Insonning almashuvga moyilligi uning psixologiyasi va xulqatvoriga xos bo`lib, mehnat 
taqsimotining rivojiga ham ta'sir etadi. Bundan keyin, mehnat taqsimotining o`sishi va 
almashuvning kengayishi parallel boradi va ular bir-birining rivojlanishiga turtki bo`ladi. 
Bu jarayonda pulning muhim roli bor. Smit tovar dunyosining pulning stixiyali ravishda, 
uzoq rivojlanish jarayoni natijasida ajralishini ko`rsatib beradi. Pulning paydo bo`lishini 
ayrim iste’dodli odamlarning kashfiyoti yoki odamlarning o`zaro hamkorligiga bog`lash 
mumkin emas. Smit pulning muomala vositasi funksiyasini boshqalarga nisbatan (bu 
prinsiplar Smitda beshta, G’arb olimlarida esa asosan uchta) alohida ta'kidlaydi. Oqibatda 
Smitning fikricha, pul texnik qurol bo`lib, iqtisodiy jarayonlarni yengillashtiradi, uni 
"muomalaning buyuk g`ildiragi" deb baholaydi. A.Smit oltin va kumush pullarni qog`oz 
pul bilan almashtirish maqsadga muvofiq, uni esa banklar cheklangan miqdorda 
chiqarishi zarur deb hisoblagan, ammo bunga uncha katta e'tibor bermagan. A.Smitning 
qarashlarida ancha chalkashliklar bo`lsa ham, lekin u pul va kreditni ishlab chiqarish 
asosidan chiqardi, ularning ishlab chiqarishga nisbatan tobeligini ko`rsatib berdi. A.Smit 
162 kredit omillarining mustaqilligini yetarli baholay olmadi, ularning ishlab chiqarishga 
teskari ta'sirini tushunmadi.
4.