Referat tema: Ólshew qátelikleri hám olardıń klassifikaciyası Tayarlaǵan: D. B. Xabibullayeva

Shamalardıń birlikleri
Arnawlı bir obyektti xarakteristikalaytuǵın shama sol obyekt ushın tán bolǵan muǵdar xarakteristikasına iye eken, bul sıyaqlı obyektler óz-ara birgelikte ko'rilip atırğanda tek mine sol muǵdar xarakteristikalarına kóre parıqlanadı. Onıń ushın bolsa salıstırılıp atırǵanda obyektler ara qandayda bir tiykar bolıwı kerek. Bul tıykarǵa salıstırıw birligi dep ataladı. Áyne mine sonday xarakteristikalaw tiykarlarına shamanıń birligi dep at berilgen.
Kórilip atırğan fizikalıq obyekttiń qálegen bir ózgesheliginiń muǵdar xarakteristikası bolıp onıń ólshemi xızmet etedi. Lekin “uzınlıq ólshemi”, “Massa ólshemi”, “sapa kórsetkishiniń ólshemi” degennen kóre “uzınlıǵı”, “massasi”, “sapa kórsetkishi” sıyaqlı sóz dizbeklerdi isletiw de leksik tárepten de texnikalıq tárepten orınlı boladı. Ólshem menen baha túsiniklerin bir-birine atlastırıw kerek emes. Mısalı, 100 g, 10⁵ mg, 10^-4 t - bir ólshemdi 3 qıylı kóriniste ańlatılıwı bolıp, ádetde “massa ólsheminiń ma`nisi” demesten, “massası (... ) kg” dep aytamiz. Sonday eken shamanıń ma`nisi degende onıń ólshemin arnawlı bir sanlı birliklerde ańlatılıwın túsiniwimiz kerek.
Shamanıń ólshemi - ayırım alınǵan materiallıq obyekt, sistema, hádiyse yamasa processge tiyisli bolǵan shamanıń muǵdarı bolıp esaplanadı.
Shamanıń mánisi - qabıl etilgen birliklerdiń málim bir sanı menen shamanıń muǵdar xarakteristikasın anıqlaw.
Bahanıń sanlar menen kórsetilgen strukturalıq bólegin shamanıń sanlı ma`nisi dep ataladı. Sanlı baha shamanıń ólshemi nóldan qansha birlikke parıq etedi, yamasa ólshew birligi retinde alınǵan ólshemnen qansha birlik úlken (kishi) ekenligin ańlatadı yamasa basqasha aytqanda Q úlkenliginiń ma`nisi onı ólshew birliginiń ólshemi [Q] hám sanlı ma`nisi q menen ańlatpalanadı degen mánisti ańǵarıwımız kerek:

Endi taǵı shamanıń birligine qaytamız. Eki qıylı metall truba berilgen bolıp, birewiniń diametri 1 m, ekinshisiniki 0,5 m. Olardıń ekewin diametr boyınsha salıstırıw ushın, arnawlı bir bir tiykar retinde alınǵan birlik ma`nisi menen salıstırıwımız kerek boladı.
Shamanıń birligi dep - tariyp boyınsha sanlıq qımbatı 1 ge teń etip alınǵan shama túsiniledi.
Bul termin shamanıń ma`nisine kiretuǵın birlik ushın kóbeyiwshi retinde isletiledi. Arnawlı bir shamanıń birlikleri óz-ara ólshemleri menen parıqlanıwı múmkin. Mısalı, metr, fut hám dyuym uzınlıqtıń birlikleri bolıp, tómendegi hár túrlı ólshemlerge iye- 1 fut=0,3048 m, 1 dyuym=25,4 mm.ga teń bolıp tabıladı.
Shamanıń birligi de, shamanıń ózine uqsas tiykarǵı hám tuwındılıq birliklerge bólinedi:
Shamanıń tiykarǵı birligi dep birlikler sistemasındaǵı qálegen túrde saylanǵan tiykarǵı shamanıń birligine aytıladı.
Buǵan mısal etip, LMT - shamalar sistemasına tuwrı kelgen MKS birlikler sistemasında metr, kilogramm, sekund sıyaqlı tiykarǵı birliklerdi alıwımız múmkin.
Tuwındılıq birlik dep, berilgen birlikler sistemasınıń birliklerinen dúzilgen, tariyplewshi teńleme tiykarında keltirip shıǵarılıwshı tuwındılıq shamanıń birligine aytıladı.
Tuwındılıq birlikke mısal etip 1 m/s - xalıq aralıq birlikler sistemasındaǵı tezlik birligin; kúsh birligin alıwımız múmkin.