Referat tema: Ólshew qátelikleri hám olardıń klassifikaciyası Tayarlaǵan: D. B. Xabibullayeva

Tuwındılıq shama dep sistemaǵa kiretuǵın hám sistemanıń shamaları arqalı ańlatılatuğın shamağa aytıladı. Mısalı, tezlik, tezleniw, elektr qarsılığı sıyaqlılar.
Shamanıń ólshemligi
Hár bir qásiyet kóp yamasa kem dárejede ańlatılıwı, yaǵnıy muǵdar xarakteristikasına iye bolıwı múmkin eken, sonday eken bul qásiyetti ólshew de múmkin. Bul haqqında ullı Italiyalıq alım Galileo Galiley “Ólshew múmkin bolǵanın ólsheń, múmkin bolmaǵanına bolsa múmkinshilik jaratıń” degen edi.
Shamalardıń sapa xarakteristikaların rásmiy tárizde ańlatıwda ólshemlikten paydalanamız.
Shamanıń ólshemligi dep, sol shamanıń sistemadaǵı tiykarǵı shamalar menen baylanıslılıǵın kórsetetuǵın hám proportsionallıq koefficiyenti 1 ge teń bolǵan ańlatpaǵa aytıladı.
Shamalardıń ólshemligin dumension - ólshem, ólshemlik mánisin ańlatatuǵın (ingl.) sózge tiykarlanǵan halda dim simvoli menen belgilenedi.
Ádette shamalardıń ólshemliligi mas tárizdegi bas háripler menen belgilenedi, máselen
dim I=L; dim m=M; dim t=T;
Tuwındılıq shamalardıń ólshemligin anıqlawda tómendegi qaǵıydalarǵa ámel qılıw kerek:
1. Teńlemeniń oń hám shep tárepleriniń ólshemligi uyqas kelmewi múmkin emes, sebebi, tek birdey ózgeshelikler ğana óz-ara salıstırılıwı múmkin. Bunnan juwmaq etip aytatuǵın bolsaq, tek birdey ólshemlikke iye bolǵan shamalardı ğana algebralıq qosıwımız múmkin.
2. Ólshemliklerdiń algebrasi kóbeyiwshiden bolıp tabıladı, yaǵnıy tek ǵana kóbeytiw ámelinen ibarat esaplanadi.
2. 1. Bir neshe shamalardıń kóbeymesiniń ólshemligi olardıń ólshemlikleriniń kóbeymesine teń, yaǵnıy: A, B, C, Q shamalarınıń bahaları arasındaǵı baylanısıw Q=ABC kóriniste berilgen bolsa, ol halda
dim Q= (dim A) (dim B) (dim C)
2. 2. Bir shamanı basqasına bóliwdegi bólindiniń ólshemligi olardıń ólshemlikleriniń qatnasına teń, yaǵnıy Q=A/B bolsa, ol halda

2. 3. Dárejege kóterilgen qálegen shamanıń ólshemligi onıń ólshemligin sol dárejege asırılǵanlıǵına, yaǵnıy bolsa, ol halda,

Máselen, eger tezlik bolsa, ol jağdayda

Solay etip, tuwındılıq shamanıń ólshemligin ańlatıwda tómendegi formuladan paydalanıwımız múmkin:

bunda L, M, T …., - mas tárizde tiykarğı shamalardıń ólshemliligi;
n, m, k…, - ólshemliliktiń dáreje kórsetkishi.
Hár bir ólshemliktiń dáreje kórsetkishi oń yamasa keri, pútkil yamasa bólshek sanǵa yoxud nolǵa teń bolıwı múmkin. Eger barlıq dáreje kórsetkishleri nolǵa teń bolsa, ol halda bunday shamanı ólshemsiz shama dep ataladı. Bul shama bir attaği shamalardıń qatnası menen anıqlanatuǵın salıstırmalı kernewiniń logarifmik qatnası bolıwı múmkin.
Ólshemliklerdiń teoriyası ádetde payda etilgen ańlatpa (formula)lardi tez tezden tekseriw ushın júdá qol keledi. Geyde bolsa bul tekseriw belgisiz bolǵan shamalardı tabıw imkaniyatın beredi.