Редактор: А. Тилегенов Редколлегия ағзалары

МуғаллиМ ҳәМ үзликсиз билиМлендириў
103
басқарыўы ҳәм әскерий шеберлигине бағышланған «Темур тузуклери» шығармасы 
бул инсанның өз дәўиринде алып барған халықшыл сиясаты, әскерий шеберлигин ҳәр 
тәреплеме анық, исенимли тәризде сүўретлеген баҳалы китап десек болады. 
Биринши Президентимиз И.А.Каримов “Темур тузуклери” китабының кириспе-
синде: мен «Темур тузуклери»н ҳәр сапары оқыр екенмен, мисли өзиме қандайдур 
руўхый күш-қуўат тапқандай боламан. Өз жумысында бул китапқа тәкирар-тәкирар 
мүрәжат етип, ондағы ҳеш қашан ескирмейтуғын, инсан мәнаўияты ушын бүгинги 
күнде де азық болатуғын ҳикметли пикирлердиң қаншелли турмыслық екенине 
көп мәрте исеним пайда еткенмен. Әсиресе, «Тәжирийбемде көрилгениндей, ерки 
беккем, исбилермен, сергек, мәрт ҳәм ғайратлы бир адам мың-мыңлап уқыпсыз, 
бийпәрўа адамлардан жақсырақдур» деген пикирлери бүгинги күнде де өз әҳмийетин 
жоғалтпаған. Ол уллы инсанның «Салтанат ислериниң тоғыз үлесин мәсләҳәт, иләж 
ҳәм кеңес, қалған бир үлесиниң болса қылыш жолы менен питетуғынлығын бил-
дим» деген пикирлери ямаса «Билеги күшли бирди, билими күшли мыңды жығады» 
деген терең мәнили ҳикметли сөзлери инсанды барлық ўақытта ақыл-парасат, илим-
мәрифат тийкарында жасаўға шақырыўы менен итибарлыдур» деп жазған еди1. 
Ҳақыйқатында да, уллы бабамыз Сақыпқыран Әмир Темур тарийх бетлеринде, 
тек ғана уллы мәмлекет пайда еткен кушли саркарда сыпатында емес, адалатлы 
мәмлекет баслығы сыпатында да өшпес из қалдырған. Оның «Күш-әдалаттадур» 
деген баслы идеяны алдыға сүриўиниң өзи де, Әмир Темурдың биринши гезекте 
әдалатлы басқарыўға тийкарланған мәмлекет қурыўды өз алдына мақсет етип 
қойғанлығынан дерек береди. Бул ҳаққында Биринши Президентимиз И.А.Каримов 
өзиниң «Тарийхый еслеўсиз-келешек жоқ» деген мийнетинде «Инсан бир ўақыттың 
өзинде ҳәм дөретиўши, ҳәм жаўыз болыўы мүмкин емес» деп атап көрсеткен еди. 
Әмир Темурдың өз салтанатын басқарыўы ҳаққында тузуклеринде төмендегилерди 
айтады: «Қайсы мәмлекетти басып алған болсам, сол жердиң аброй-итибарлы адам-
ларын қадирледим; сейидлери, уламалары, алым ҳәм ойшылларына тәжим келтир-
дим ҳәм ҳүрметледим». Оларға суйырғал, ўазыйпалар берип, ис ҳақыларын белги-
ледим, сол ўәлаяттың улларын аға-инилеримдей, жасларын ҳәм балаларын болса, 
өз перзентлеримдей көрдим. Бул мәмлекетлердиң әскери ушын қабыллаўымда орын 
бердим. Райятты өзиме қаратып алдым. Ҳәр мәмлекеттиң жақсы адамларына мен 
де жақсылық қылдым, нәпси жаманлар, әдепсиз адамларды мәмлекетимнен қуўып 
шығардым. Пәскеш ҳәм жаўыз адамларға өзлерине ылайық ислер тапсырдым ҳәм 
де ҳәддинен асыўларына жол қоймадым. Уллыларын ҳәм ҳурмет-итибарлы адам-
ларын ҳүрметлеп, мәртебелерин асырдым. Ҳәр мәмлекетте әдалат есигин аштым, 
зулым-қорқыныш жолын тостым. Ол және, «Ҳәмир еттим ки, райятдан салық-хираж 
жыйнаўда оларды аўыр аўҳалға салыўдан ямаса мәмлекетти гедейликке түсирип 
қойыўдан сақланыў керек» деп атап көрсетеди.
«Егер жергиликли пуқара әзелден төлеп киятырған хирож муғдарына разы 
болса, олардың разылығы менен ис тутсын, басқа ҳалатларда (хиражды) тузукке 
муўапық жыйнасын. Және ҳәмир еттимки, хиражды дийханшылықтан алынған 
өнимге ҳәм жердиң өнимдарлығына қарап алынсын». Бул пикирдиң даўамы ретинде 
төмендегилерди көрсетиўимиз мүмкин. Райятты көп қыйнай бермең, олар аш-әптада 
болып қалса мәмлекеттиң қазнасы босап қалады, мәмлекет қазнасы босап қалса армия 
тарқап кетеди, армия тарқап кетсе үлкен салтанат қулайды. Мине бул билдирилген 
пикирлер бир-бири менен тығыз байланыслы, қандай да бир бослық пайда болса, 
үлкен салтанат турмысына тәсири бар екенлигин аңлаў мумкин ҳәм Әмир Темур 
бабамыздың узақты көре билетуғын ҳүкимдар болғанлығын дәлийиллеп турғандай. 

---