Raqamli texnikaga kirish va avtomatika asoslari

x x₁ x x
a) b) v)
9.1.- rasm. Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari.
a) chiziqli Ks= Kg=const; b) uzluksiz nochiziqli; KsKgconst. v) nochiziqli uzlukli , KsKqconst.

Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turg`unlashmagan, ya’ni x va u qiymatlarining vaqt davomida o`zgarishi dinamik rejim deyiladi. Chiqish qiymatining vaqt davomida o`zgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi.

Avtomatika elementlari ma’lum inersionlikka ega, ya’ni chiqish signali kirish signaliga nisbatan kechikish bilan o`zgariladi. Elementlarning bu xususiyatlari avtomatik tizimning dinamik rejimdagi ishini aniqlaydi.
Har bir elementning umumiy va asosiy tavsifnomasi uning o`zgartirish koeffitsiyenti, ya’ni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bo`lgan nisbatiga teng. Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat o`zgartirishlarni bajaradi. Miqdor o`zgartirishlar kuchaytirish, stabillash va boshqa koeffitsiyentlarni nazarda tutadi. Sifat o`zgartirishada bir fizikaviy kattalik ikkinchisiga o`tadi. Bu holda o`zgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi deyiladi.
Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi - element
(kirish kattaligi o`zgarishiga bog’liq bo`lmagan) chiqish kattaligining o`zgarishidan hosil bo`lgan o`zgartirish xatosidir. Bu xatoga sabab atrof-muhit haroratining, ta’minlash kuchlanishining o`zgarishi va kabilar bo`lishi mumkin. Element xarakteristikalarining o`zgarishi natijasida paydo bo`ladigan xato nostabillik deb ataladi.
Ba’zi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari o`rtasida ko`p qiymatli bog`lanish mavjud. Bunga quruq ishqalanish, gisterezis va boshqalar sabab bo`lishi mumkin. Bunda kattalikning har bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish qiymatlari mos keladi. Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan bog’liq.
Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada o`zgartirish qobiliyatiga ega bo`lgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi. Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan ham harakterlanadi. Elementlarning sanoat ekspluatatsiyasida o`z parametrlarini yo`l qo`yiladigan chegarada saqlash qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi. Mustahkamlik elementni loyihalash vaqtida hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan so`ng ekspluatatsiya jarayenida sinaladi.