Raqamli texnikaga kirish va avtomatika asoslari

10. Avtomatikaning boshqarish sxemalari
Avtomatik tizimlar, elementlar va moslamalarning montaj, sozlash, rostlash, ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik sxemalardan foydalinadi. Avtomatika sxemalari asosiy xujjat hisoblanadi va ular funksional, strukturaviy, prinsipial va montaj sxemalariga bo`linadi.
Funksional sxemalar moslamalarni, elementlarni, vositalarni o`zaro bog’lanishlarini va harakatlanishlarini ifodalaydi. Elementlar sxemada to`rtburchak shaklida belgilinadi, ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chizilar bilan belgilanadi. Strelkaning yo`nalishi signalning o`tishini ko`rsatadi (10.1 - rasm).

10.1 - rasm.TE - taqqoslash elementi; BK-boshqarish va qabul qilish elementi; IM - ijro mexanizmi; BO- boshqarish ob’ekti; BO` - birlamchi o`zgartkich	10.2- rasm. Avtomatlashtirish tizimining tarkibiy tuzilish sxemasi

Tarkibiy tuzilish sxemasi avtomatik tizimni ‘tashkil iy qismlarining o`zaro bog’lanishlarini ko`rsatib, ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi. Tarkibiy tuzilish sxemalari funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi.

Tarkibiy tuzilish sxemasida aniq vosita, rostlagich, element ko`rsatilmasdan, balki o`tayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli ko`rsatiladi. Tarkibiy tuzilish sxemasida elementlar to`rtburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida elementning matematik modeli yoziladi (10.2- rasm)
Avtomatik rostlash tizimining keyingi taxlili elementlarning dinamik harakteristikalarini aniqlash va tizimning tarkibiy tuzilish sxemasini yaratishdan iborat bo`ladi. Bu tizimning tarkibiy tuzilish sxemasi 10.3- rasmda keltirilgan.
F













TO
h_ber h_kir u q h





10.3- rasm. ART ning dinamik tavsifi asosidagi tarkibiy tuzilish sxemasi

Prinsipial sxemalar elementlarning o`zaro elektr ulanishlarni ifodalaydi. Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi. Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani, tizimning ish prinsipini tushunishga yordam beradi (10.4- rasm).

10.4- rasm. Nasos agregati elektr motorini ishga tushirishning prinsipial elektr sxemasi
Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama ichidagi elementlarni o`zaro ulanishlarni ifodalaydi. Ushbu sxemalar montaj ishlarini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qo`llanadi (10.5- rasm).

10.5- rasm. Avtomatikaning montaj sxemasi