Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

VI-BOB
XV ASRNING BIRINCHI YARMIDA YASHAB UOD ETGAN o’ZBEK SHOIRLARI
6.1. Durbekning «Yusuf va Zulayho* dostoni hamda bu haqdagi bahs-u munozaralar
Sharq xalqlari orasida qadimdan mashhur bo’Igan qissalardan biri Vusuf va Zulayho"dir. Bu sayyor syujet "Tavrot", "Injil" hamda islom inining muqaddas kitobi Qur'oni karimda ham uchraydi. Sharq abiyotming buyuk darg’alari Firdavsiy, Saolibiy, Ibn Sino, Kisoiy, xlurahmon Jomiy kabilar arab va fors tillarida, Qul Ali, Shayyod amza, Nosuriddin Rabg’uziy singari ijodkoriar esa Durbekka qadar rkiy tilda yozgan asarlarida mazkur qissaga murojaat etishgan. Bu asarlar asida Durbekning "Yusuf va Zulayho" dostoni alohida ahamiyatga olik.
"Yusuf va Zulayho" dostonining muallifi masafasi uzoq yillardan Iri munozaraligicha qolmoqda. Ba'zilar bu dostonni Durbek emas, [ug’bek, Homidiy Balxiy kabi shoirlardan biri ijod qilgani haqida a'lumot beradilar (o’zbek adabiyoti tarixi, 1-tom, Toshkent, 1977, ^;8-279-betlar), Adabiyotshunos N.Mallayevning kitobida bu haqda yidagi mulohazalar bayon etilgan: "Keyingi yillarda ayrim tadqiqot maqolalarda "Yusuf va Zulayho" hamda uning muaUifi haqida inozarali fikr-mulohazalar bayon etildi. Munozara "Yusuf va ilayho"ning muallifi, uning yozilgan yili kabi masalalarni o’z ichiga idi. Mavjud ma'lumotlarning ozligi, doston nusxalarming nisbatan finroq ko’chirilgan bo’fishi, ularning kamligi hamda o’zaro qiyosiy Iqiq qilinmaganligi ayrim mimozarali masalalarni uzil-kesil hal etishga kon bermaydi. Binobarin, biz an'ana bo’yicha «Durbek» nomi va 109» sanasini saqlab qoldik (Mallayev N. o’zbek adabiyoti tarixi. shkent, 1976, 274-bet). Adabiyotshunos B.To’qliyev tomonidan ,umta'lim maktablarining 9-sinflari uchun yozilgan «0'zbek biyoti» darsligida ham prof. N. Mallayevga fikrdoshlik qilinadi. Biroq Idi shu sinf o’quvchilariga mo’ljallab nashr etilgan majmuada izoh Jgan holda «Yusuf va Zulayho» dostonining muallifi noma'lum asarlar siga kiritilishi bir oz noaniqliklarni keltirib chiqaradi. Aslida «Yusuf Zulayho» dostonining yozilgan yili va muallifi masalasida
adabiyotshunoslikdalikda XX yuz yillikning 70-yillaridayoq ishonarli fikrlar o’rtaga tashlangan edi. Jumladan, akad. B.Valixo*jayevning tadqiqotlarida ayni masalada ko'p sonli adabiy ma'lumotlarguvohligida jiddiy xulosalar bayon qilingan. Taniqli olim samarqandlik ma'rifatparvar Abduhamid Po’lotiy shaxsiy kutubxonasida saqlanayotgan «Yusuf va Zulayho» qo’lyozmasiga tayanib, masalaga oydinlik kiritgan. o’sha qo’lyozmada «Ayladi bu qissani Durbek nazm» satri ham bor ekanki, buni inkor qilishning imkoni yo’qdir (Batafsil ma'lumot uchun qaralsin: Valixo’jayev B. o’zbek epik poeziyasi tarixidan. Toshkent, «Fan», 1974, 50-54-betlar).
«Yusuf va Zulayho» dostoni va asar muallifi xususida sharqshunos E.E.Bertels, V.V.Bartold, D.T.Voronovskiy, N.M.Mallayev, B.Valixo'jayev, E.Fozilov, F.Sulaymonova kabi olimlar ilmiy izlanishlar olib bordilar va qimmatli fikrlar bayon etdilar. 1971 yilda Javqon Lapasov «Yusuf va Zulayho» dostoni morfologiyasi» mavzuida nomzodlik dissertatsiyasini yozdi.
Dostonning ilmiy jamoatchilik nazariga tushgan Toshkentda saqlanayotgan 5, Samarqanddagi 2 hamda 1516 yilda (hijriy 922) ko’chirilgan Istambuldagi To’pqopi saroyi kutubxonasida mayjud bo’lgan Hirot nusxasi va 1563 yilda (hijriy 971) ko’chirilgan Parij Milliy kutubxonasida saqlanayotgan nusxalari ma'lum. Professor A.Fitrat ilk bor 1929 yilda Samarqandda chop etilgan «O'zbek adabiyoti namimalari» kitobida «Yusuf va Zulayho» dostonidan parchalar e'lon qildi. Shundan so’ng turli darslik va majmualardan asar parchalari o’rin oldi.
Durbekning hayoti bilan bog’liq ba'zi ma'lumotlar «Yusuf va Zulayho* dostonining muqaddimasidagina keltiriladi, xolos. Muallif asarning yozilgan yilini abjad hisobiga asoslanib quyidagicha ifodalaydi: «Zod» edi tarix yana «xe» yu «dol», Muddati hijratdin o’tub mohu sol
(Uch bulbul gulshani. 7-bet. Bundan keyin tegishli sahifalar ko’rsatib boriladi. R.V., H.E.).
Abjad hisobiga ko’ra «zod»-800, «xe»-8, «dol» esa-4 ga teng. Ularning yig’indisidan 812 hijriy yil kelib chiqadi. Uni milodiy yilga aylantirsak, 1409 yilga tug’ri keladi. Shoir doston muqaddimasida shu yili «jumla akobir»lar-u «nabi-yu vali»lar bag’rida sokin, abadiy uyquga ketgan «ummul bilod»—shaharlar onasi bo’lgan Balx qamal qilinganini iztirob bilan yozadi. Yozning sarhil mevalari pishgan paytda shahar ahlining

butun noz-ne'matlardan bebahra qolgani Durbekni chuqur iztirobga soladi va u o’sha kayfiyatini satrlarda quyidagicha ifodalab qoldiigan: