Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Kitobat boshladim, anjoma yetgay,
«Muhabbatnoma» Misr-u Shomga yetgay.
Bu xon uzra saloyi oma qildim,
«Muhabbatnoma»ni o’n norna qOdim.
Qiloyin ikki bobin porsiy ham
Kim, atlas to*n yaroshur bo’lsa mu'lam.
Burun alqissa, bek madhin ayoyin
Usb andin so’ngra nonia boshlag’oyin (13-bet). Faxriya tarzida bitilgan bu ajoyib baytlarda Xorazmiy asardagi nomalar sonining o’ndan iborat bo’lishini qayd etadi hamda «Muhabbatnoma»ning 2 bobi (nomasi)ni forsiy tilda ijod qilishini ta'kidlaydi. Biroq asaraing xotimaviy-o’ninchi nomasidan so’ng keltirilgan quyidagi masnaviyda muallif maqsad-muddaosining o’zgarganligi ifodalanadi:
Kel, ey soqiy, keturgil xusb sabuhi,
Kim ushbu dam erur jonning futuhi.
Icholing bodani gullar so’lisar,
Tanimiz oqibat tuproq bo’lisar.
Bu yerga yetti so*z ta'xir bo’ldi,
Burun o’n dedim, ul o’n bir bo⁽ldi... (35-bet). Ko’chirilgan iqtibosga ko’ra, shoir «Muhabbatnoma»ni o’n noma tarzida tarkib bermoqchi bo’lgan. Ammo ijodiy ish jarayoni boshdagi rejaga tahrir kiritgan va shoir o’n birinchi nomani ham bitishga jazm qilgan. Biroq, negadir, asarning uyg’ur yozuvldagi nusxasida o’n birinchi noma mavjud 'mas. Asarning arab yozuvidagi qo’lyozmasiga tayangan adabiyotshunos N.Mallayev «Muhabbatnoma»ning o’n bir nomadan tuzilganligini qayd etadi. Darhaqiqat, «Muhabbatnoma»ning chop bo’lgan nusxalari o’n bir nomadan tarkib topgan va ulardan uchtasi 4-,8-hamda 11-nomalari fors-ojik, qolgan sakkiz maktub o’zbek tilidadir. Aksariyat nomalar-masnaviy-tiomadan tashqari, g’azal, kichik soqiynomalarni ham o’z ichiga oladi. Shuningdek, asar xotimasida «g'azal», «Munojot», «qit'a», «Xotimatul-dtob», mustaqil mazmunga ega «Hikoyat», «Iltimosin aytur» kabi sarlavhalar ostidagi parchalar uchraydi. Asar fard bilan yakun topadi. Prof. N. Mallayev fikricha, birinchi noma tarkibida keigan g’azal Muhammad ^Co’jabek tilidan aytilgan ko’rinadi (Mallayev N. o’zbek adabiyoti tarixi. "oshkent, 1976, 230-bet). Shunday qilib, «Muhabbatnoma» noma, nasnaviy, g’azal, qifa, madhiya kabi janr namunalaridan tarkib topadi.
«Muhabbatnoma» haqida fikr bildirgan aksariyat mualliflaming ishlarida ayrim munozarali mulohazalar ham nazaiga tashlanadi. Bunday bahsli o’rinlar asarning forsiy nomalari, ayniqsa, o*n birinchi maktubiga tegishlidir. Ko’pchilik mualliflar o’n birinchi maktubning uslub va vaznida asar tarkibidagi o’n nomaga nisbatan qandaydir «begonalik» va «sakta!ik» ko’rishadi. Aslida esa «Muhabbatnoma»ning turkiy hamda forsiy maktublari o’rtasida hech qanday mazmuniy va uslubiy tafovut nazarga tashlanmaydi. Turkiy hamda forsiy misralar qiyosiy o’rganilganda yuqoridagi fikiga to’la qanoat hosil qilish mumkin. Xorazmiy ayrim forsiy misralami turkiyda va aksincha, turkiy satrlarni forsiyda aynan berishga harakat qilgan. Asiida yuqoridagi «shubhalap>ning negizi asar boshidagi «o'n» biJan xotimadagi «o'n bip>ga kelib taqaladi. Muailifning bunday tabiiy ishoralarini bu qadar ishonchsizlik bilan qabul qilish esa yaramaydi. Ijodiy jarayonnmg o’ziga xos bir maktab ekanJigini, unda kutilmagan hodisalar yuz berishi, boshda chizilgan reja nogahoniy tahrirlaiga uchrashining mo"tadil holat sifatida qabul qilish lozimligini nazarda tutsak, «o'n»ning «o'n birga» aylanishiga ham oddiy bir voqea sifatida qarash mumkin. Yana «Muhabbatnoma»ga javob taKida yozilgan Xo’jandiyning «Latofatnoma», Said Ahmadning «Taashshuqnoma» va Amiriyning «Dahnoma» asarlarining o’n nomadan tarkib topishi adabiyotshunoslikda kuzatilayotgan chalkashliklarga sabab bo’lib kelayotir. Jumladan, Xo’jandiy «Latofatnoma»ni yozishda bevosita Xorazmiyning «Muhabbatnoma» sidan ilhomlanadi. «Latofatnoma»dagi quyidagi misralar buning yorqin misolidir.
Muhabbat jomidin ichsang sharobe, «Muhabbatnoma»ga aysang javobe. Qabul ettim, qabuliyat yo*q erkan, Salo urdim, saiohiyat yo’q erkan. Rlyozat balirig’a soldirn o’zumni, Iborat silkig’a tortirn so’/umni. Tilimda so⁽z, alimda xoma boMdi, «Latofatnoma» ham o’a noma bo’Idi
(O⁽shakitob,4il-bet)
Ko’rinadiki, Xo’jandiy «Muhabbatnoma»ning o’n nomadan iborat bo’Igan nusxasiga javob yozgan. Shu o’rinda badiiy ijod tajribasida tez-tez ko’zga tashlanadigan o’z-o’zini tahrir hodisasini e'tibordan soqit qilmaslik lozim. Asar birinchi tahririni nihoyasiga yetkazgan muallif matnni jiddiy nazardan o’tkazarkan, uning mulammaligiga (ikki til bilan bog’liq