Радиотехник тизимлар назарияси асослари

3.1.1 Statsionar yulduzlarning fizik ko‘rsatkich!ari
a) Yulduzlarning uzoqligi va yorqinligi. Yulduzlar Quyosh singari plazma shardir. Biroq biz ulami yuza qatlamlarini Quyosh singari gardish shaklda ko‘ra olmaymiz. Bunga sabab ular bizdan juda uzoqda joylashgan. Eng katta teleskoplar ham yulduzlarni yuza qatlamlarini ko‘rish va tekshirish imkonini bera olmaydi. Barcha yulduzlar bizga (teleskopda ham) yorug‘ nuqta shaklda ko‘rinadi. Biroq ularning ayrimlari bizga yaqinroq bo‘lsa, boshqalari uzoqda. Uzoqligi bo'yicha bunday farqni ulaming yillik parallaksini oichash natijasida aniqlash mumkin. Yaqin yulduzning yillik parallaksi 7ta uzoqdaginikidan 7t katta 7ta > n boiadi. Chunki kuzatuvchi o‘mini A dan
91


B ga o‘zgartirganda (C) yaqindagi predmetning parallaktik siljishi (n.)
uzoqdagi (B) nikidan (7t) katta bo‘ladi.
Eng yaqin yulduz Sentavrning a-si ( a Cen) bo‘lib, uning yillik parallaksi n = 0".751 ga teng. Ya’ni yillik parallaks 1" dan oshmaydi. Parallaksi 1" ga teng bo‘lgan masofa (r) ni bir parsek (pk) deb qabul qilingan va u
r —a sm n — a 2Q6265 formulaga (a —Yer bilan Quyosh orasidagi o ‘rtacha masofa va u astronomik birlik, qisqacha a.b. deb ataladi) asosan 1 pk =206265
a.b. ga teng. a Cen ning uzoqligi r = -^;=1.33 pk, Quyoshniki —
rQ = 206265" ^ ' K-°Crinib turibdiki, yillik parallaks n kichik burchak.
Hozirgi zamon o‘lchash texnologiyasi aniqligi 0".005 ga teng, ya’ni biz r = 200 pk uzoqlikkacha bo‘lgan yulduzlarning yillik parallaksini o‘lchay olamiz. Quyosh atrofida bunday yulduzlar soni 7500. Uzoqligi 200 pk dan katta yulduzlar uchun boshqa usullar qo‘llaniladi.
Yulduzlaming fizik ko‘rsatqichlari ulaming yorug‘ligini bir xil masofaga keltirilib, o‘zaro solishtirish yo‘li bilan o‘rganiladi. Bunday masofa sifatida r =10 pk masofa qabul qilingan va 10 pk uzoqlikdagi yulduzning yomg‘ligi absolut yulduziy kattalik (M) deb qabul qilingan. U holda ixtiyoriy r pk uzoqlikdagi, m ko‘rinma yulduziy kattalikka ega bo‘lgan yulduzning absolut kattaligi (bundan keyin-absolut kattalik) quyidagicha ifodalanadi:
M = m + 5 - 5*lgr. (3.1).

Quyoshning m ^ = —26m.78, uzoqligi — r@ = 2Q^265 pk va absolut

kattaligi M = +4m.79. Ya’ni Quyoshdan 10 pk uzoqlikka borib unga qarasak, u 4m.79 yulduziy kattalikda (xira yulduz singari) ko‘rinadi.
Quyosh atrofidagi (r< 200 pk) yulduzlarni bir xil (r= 10 pk) masofaga keltirsak ulaming soni absolut yulduziy kattaligi bo‘yicha qanday taqsimlanadi? Bunday taqsimot 3.1-rasmda keltirilgan. Ordinata o ‘qi bo‘ylab yorqinlik funksiyasi (p(M), abssissa o‘qi bo‘ylab absolut yulduziy kattaliklar qo‘yilgan. Yorqilik funksiyasi (p(M) ning fizik m a’nosi shundayki, u M dan M + 1 yulduziy kattalikkacha bo‘lgan yulduzlarning nisbiy sonini ifodalaydi. 3.1- rasmda Quyosh singari yulduzlarning nisbiy soni ko‘rsatilgan (cp(M = 4m.79) = 0.02).
Chizm adan ko‘rinib turibdiki, Quyosh atrofidagi yulduzlarning ko‘pchiligi, 7000 dan ortig‘i (asosiy qismi), unga qaraganda kam yorug‘lik kuchiga ega. Ko‘rinishidan yulduzlarni ko‘pchiligi (> 90 %) ning absolut kattaligi M = 13m-H 5moraliqqa mos keladi.
Absolut kattalik ham nisbiy birlikdir. Yulduzning haqiqiy yorug‘ligi yorqinliklar (L) da ifodalanadi. Yorqinlik barcha tomonga sochayotgan yulduzning to‘la quwatini ko‘rsatadi (L = 4irr2 • E) va yulduzning yorug‘lik kuchini ifodalaydi. Bu yerda, E yulduz Yerda hosil qilayotgan yoritilganlik;
92


/■ — uning uzoqligi. Quyoshning yorqinligi L = 4 • 1026 Vt ga teng. ‘r,M _ Bu katta son b o ‘lgani uchun v.lo ■ yulduzlarni o ‘rganishda undan ’ l'oydalanish noqulaylik keltiradi. -
Shuning uch u n yulduzlarning
y orqinligi Q uyosh y o rq in lig i ’ ’ birliklarida ifodalanadi. U holda, yulduz yorqinligi (L) ning Quyosh
^{yorqinligiga n isb ati logarifm i} o _{o w )5 it/ m}
^{quyidagicha: = O-4(Af0 - M ) ^} 3.1-rasm. Quyosh atrofidagi yulduzlar