Радиотехник тизимлар назарияси асослари

f) Qora tumanliklar. Somon Yo‘li sahnida kuzatiladigan bunday tu- manliklar chang quyunlari yoki bulutlari bilan bog‘liq. Chang quyuqlari
(masalan, Janubiy But yaqinidagi «Ko‘mir qop») yulduzlararo muhitda joylashgan bo‘lib orqalaridagi yulduzlar nurini o ‘tqazmay, natijada So- mon Yo‘li sahnida qora bulut shakldagi tumanlik hosil qiladi. Qora tumanlikning fizik ko‘rsatkichlari (p,!)]), d), uning ichida kuzatiladigan yulduzlar konsentratsiyasini tashkarisidagi bilan solishtirib baholanadi. Masalan, «Ko‘mir qop» ichida yulduzlar konsentratsiyasi tashqarisida- gidan uch marta kam. Demak, uning optik qalinligi x = lg3 = 1.1 va unda yorugTikning kuchsizlanish m iqdori A m = 1.08t » 1.2m. Agar chang zarralari ko‘ndalang kesimi =1 mkm deb hisoblasak, kuchsizlanish zichligi p = 2 • 10'24 g/sm 3, qalinligi d ~8 ps keladigan chang bulut bera oladi.
Qora tumanliklarni uch xil turi mavjud. Ularning fizik ko‘rsatkichlari jadvalda keltirilgan.
«Ko‘mir qop» singari qora bulutlar Orionda, Iloneltuvchining p va 0 yulduzlari yaqinida, Oqqush va boshqa yulduz turkumlarida; katta qora bulutlar Aqrab, Qavs, Oqqush, Savr, Orion va boshqa yana 8 ta yulduz turkumlarida kuzatiladi. Ularning kattaligi 10° x 10° dan to 50° x 20° gacha, massasi 100 -t- 500TQ) , vizual nurlarda toTa yutishi 1 2m. Qora bulutlar
142




4.3-jadval