Радиотехник тизимлар назарияси асослари

b) Diffuz tumanliklar. Ko‘pchilik diffuz tumanliklarning ko‘ndalang kesimi 1 25 pk (burchak kattaligi 10—100'), uzoqligi < 1.5 kps, massasi 0.1*104 Quyosh massasiga teng, o‘rtacha elektron konsentratsiyasi 20 -H000 sn r3, ko‘rinma yulduziy kattaligi 1 10m oraliqda joylashadi. Diffuz tu- manliklar ham planetar tumanliklar singari ichidagi yoki yonidagi qaynoq yulduz nurlanishi hisobiga shu’lalanadi.
140



Planetar tumanliklar Galaktika tekisligidan chetda kuzatilsa, diffuz lumanliklar konsentratsiyasi unga tomon ortib boradi. Bu qaynoq yulduzlami (Jalaktika tekisligi tomon konsentratsiyasi orta borishi biian bog‘liq. Ayrim diffuz tumanliklar tasodifan qaynoq yulduz yaqinida bo'lib, qoiganlari tufayli ko'rinsa, boshqalari yulduz bilan «qarindosh»dir. Masalan, mashhur Qisqichbaqasimon tumanlik o‘tayangi yulduz chaqnashi natijasida hosil bo‘lgan. Orion yulduz turkumidagi diffuz tumanlikning eng yomg‘ markaziy qismi yaqinida mashhur Orion trapetsiyasi deb ataladigan qaynoq yulduzlar joylashgan. Shunday yulduz va tumanlik assotsiatsiyalaridan yana bir mash- huri Yakkashox yulduz turkumida kuzatiladigan NGC 2237-38 tumanlik- dir. Bu tumanlik ichida emission chiziqlarda nurlanadigan O yulduzlar (O- assotsiatsiya) to‘dasi NGC 2244 joylashgan (4.7-rasm). Bu yulduzlar tumanlikni shu’lalantiradi, temperaturasi (15—25 ming K) planetar lumanlik o‘zaginiki singari yuqori bo‘lmaganligi uchun tumanlik moddasini uyg'onish darajasi past, spektrida [0 11] A.3727 ko'zga tashlanib turadi. Tumanlik temperaturasi 104 K ga yaqin. Orion tumanligi Balmer kontinuumida intensiv tutash spektmi ko‘rsatadi. Bunday tumanliklar yorug‘ bo‘lganligi uchun boshqa galaktikalarda ham kuzatiladi. Masalan, Oltin Baliq (Tarantul) deb nomlangan tumanlik Katta Magellan Bulutiga tegishlidir. Uning ko‘ndalang kesimi 400 ps, massasi 5 • 106 Quyosh massasiga teng, elektron konsentratsiya ~200 sm-3. Bu tumanlikni bir necha qaynoq va massiv (100 Quyosh massasi) yulduzlar shrflalantiradi. Tumanliklarda modda harakati (~10 km/s) uyurmalari kuzatiiadi.
d) Ionlangan vodorod (H II) sohalari. Qaynoq yulduz (06-B 2) o ‘z yaqinidagi yulduzlararo fazodagi gazni ionlantiradi va yulduz atrofida ionlangan vodorod H II soha hosil bo‘ladi. Bu sohada modda to‘la ionlashgan, ya’ni asosan elektron va protonlardan tarkib topgan bo‘ladi.
4 .2 - ja d va l


^Sp Mv ^T, r, ps
⁰⁶ -3,9 40 000 80
^B0 -3,1 25 000 28
^A0 -0,9 10 700 0,6


H II sohaning kattaligi yulduzning temperaturasiga va yorqinligiga bog‘liq. 4.2-jadvalda har xil spektral sinf, absolut kattalik va temperaturadagi yulduzlar atrofida hosil bo'ladigan H II soha radiusi keltirilgan. H II zona- ni neytral vodorod soha (H I) o'rab turadi. Ma’Iumki, H I X =21 sm da radionurlanish sochadi. Shuning uchun 21 sm da radiokartalarda H II soha ajralib ko‘rinadi.
e) Tumanliklaming ichki tuzilishi xususiyatlari. Qaynoq yulduz atrofidagi qizdirilgan (5 000—10 000 K) gaz bilan uni o ‘rab tumvchi sovuq (100 K) gaz chegarasida murakkab modda harakati vujudga keladi va to‘lqinlar hosil
141




bo‘ladi. Bular o‘z navbatida chegarada notiniq m odda quyuqm alari hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Bunday qora quyuqmalar yorug‘ diffuz tumanliklar ichida kuzatiladi. Masalan, llon yulduz tu rk u m id a g i diffuz tu m a n lik d a ko‘rinadigan «fil tumshug‘i»ni (4.8- rasm ) yoki y o ru g ‘ tu m a n lik la r sahnida kuzatiladigan kichik gardishcha shakldagi qora bulutcha (globula)lami ko‘rsatish mumkin. Globula gravitatsion siqilish darajasiga o ‘tgan m odda
_{quyuqmasi bo‘lib, undan yulduz hosil} 4.8-rasm. Ilon yulduz turkumidagi diffuz
_bo‘ladi. tumanlikda ko‘rinadigan «fll tumshug'i*
K o 'pchilik tum anliklar radio- ^{qora tumanlik.}
nurlanish sochadi. Bu nurlanish issiqlik tabiatga ega va qaynoq gazdagi elektronlarning ionlar maydonida tormozlanishi natijasida hosil bo‘ladi. Radionurlanishi bo‘yicha tumanliklar orasida nurlanishi noissiqlik tabiatga ega Qisqichbaqasimon tumanlik ajralib turadi. Uni relyativistik elektronlar hosil qiladi. Bu tumanlik amorf va tolasimon tashkil etuvchilardan iborat. Amorf modda tutash, tolasimon modda esa chiziqli spektrni ko‘rsatadi. Tumanlik ichida am orf modda, tashqarisida esa tolasimon modda asosiy tashkil etuvchiga aylanadi. Ayrim diffuz tumanliklarning noto‘g‘ri shaklga egaligi ularning nurlanishi yuqorida bayon etilgan planetar tumanliklarda kuzatiladigan jarayonlardan boshqacha emasmikan degan shubhani uyg‘otadi.