|
4.2. Somon Yo‘li yoxud Galaktikaning ko‘rinishi
Somon Yo‘li yulduzlar osmonini katta aylana (Galaktik ekvator) bo‘ylab ikkiga ajratib turadigan tim qorong‘i osmon sahnidagi yorug‘ belbog1 ko'rinishga ega. Somon Yo‘li Javzo, Savr, Aravakash, Kosseopeya, Sefey, Oqqush, Qalqon, Qavs, Iloneltuvchi, Aqrab, Sentavr, Janubiy But, Kil, Yelkan, Katta It, Yakka Shox va Orion yulduz turkumlari orqali o‘tadi. Galaktika markazi Qavs yulduz turkumida, uning Aqrab bilan chegarasi yaqinida (C) ko‘rinadi. Bu yo‘nalishda Somon Yo‘li maksimal (18°) kenglikka ega va markaz atrofi quyuqmasi 18°x 28° kattalikdagi yorug‘ sohani egallaydi. Somon Yo'lining o‘rtasidan o‘tadigan katta aylana galaktik ekvator deb ataladi va u osmon ekvatori bilan 62°.6 burchak hosil qiladi.
Galaktikada yulduzlarning o ‘mi ikkita burchak koordinata bo‘yicha ga- laktik uzunlama (1) va kenglama (b) orqali belgilanadi: 1-Galaktika markazidan boshlab sharqqa tomon 0° dan 360° gacha, b — galaktik ekva- tordan qutblar tomon ± 90° gacha o ‘zgaradi. Galaktikaning tuzilishini
132
it'iganish uchun uning tomonlari bir yoy gradusga teng kvadrat shakldagi maydonchalarda m a’lum (m) kattalikkacha bo‘lgan yulduzlarni sanashga
.isoslangan. Bu usulni V. Gershel (1738—1822) birinchi bor qo‘llagan va itsmonning har xil uzunlama (1) va kenglamaga (b) ega 1083 ta maydonchasida I r . 5 kattalikkacha bo‘lgan yulduzlarni sanab Galaktika modelini tuzgan. Ilozirgi zamonda Galaktika tuzilishini o ‘rganishda ikki xil statistik usul (|o‘llaniladi. B i r i n c h i u s u l osmonda m-kattalikkachayorug‘likkaega Itolgan barcha yulduzlami sanashga asoslangan. Bunday usul quyidagi na- lijalarni berdi:
N(0)=4 (eng yorug‘dan boshlab nolinchi kattalikkacha bo‘lgan yul- diizlar soni), N (l)= 17 (eng yorug‘dan birinchi kattalikkacha), N(2)=50, N(3)= 175, N(6)=3100, N(7)=8400, N(10)=166 x 103, N(21)=889 x 106.
Ko‘rinib turibdiki, xira yulduzlar soni N(m) ortib bormoqda. Galaktikada cng ko‘p yulduzlar m = 30mkattalikka ega. Yulduziy kattaligi > 30mbo‘lgan yulduzlar soni kamaya boradi. Galaktikada hammasi bo‘lib 200 milliard yulduz bor.
I k k i n c h i u s u l differensialyomg‘likfunksiyasi (A(m)) nitopishga
asoslangan: A{m) = dN(m) ; ko‘rinma yulduziy kattalik va m laming o‘zgarishi
Jm
bilan A(m) ham orta boradi.
Y u q o rid a k e ltir ilg a n la rn in g n isb a tid a n N ( 6 ) : N ( 5 ) = 2 ,8 5 , N(13):N(12)=2,47 va N(21):N(20)=1,76 topiladi. Ya’ni, xira yulduzlar sonining ko‘payish surati kamaya boradi. Bu esa Galaktikada yulduzlarning notekis taqsimlanganligini ko‘rsatadi. Agar fazoda yulduzlar bir tekis
taqsimlanganda = 3>98 bo‘lur edi.
Bir xil kattalikdagi biroq har xil galaktik kenglamaga ega bo‘lgan maydonchalarda yulduzlar soni har xil bo‘ladi. Bunday sanashlar Galak- tika tekisligi (b = 0) da yulduzlar soni eng ko‘p ekanini ko‘rsatadi. N(m;b) —
4.1-rasm. Osmon sferasining shimoliy (chapda) va janubiy (o‘ngda) yarimsharlarida Somon yo‘lini ko‘rinishi.
133
4.2-rasm. Galaktik koordinatalarda tasvirlangan Galaktikaning shakli: uning markaziy qismlari (o‘rtada) keng va yorug‘, tashqi qismlari xira.
b-kenglamaga ega bo‘lgan maydonchada eng yorug‘ yulduzdan to m kattalikkacha bo'lgan yulduzlar soni. N(m,0°) galaktika tekisligidagi, N(m, 90°)— qutblari yo‘nalishida kuzatiladigan m kattalikkacha bo‘lgan yulduzlar soni. N(m,0°): N(m,90°) galaktik konsentrasiya deb ataladi. Kuzatishdan olingan natijalarga ko‘ra N(7,0°): N(7,90°)=3,5 va N(21,00):N(21,90°)=44,2. Ya’ni yulduzlarning 95 % ti somon yo‘lida ko‘rinadi. Bunday sanashlardan tuzilgan Galaktika modeli — diametri 30 kpk (kiloparsek) bo'lgan ulkan disk ko‘rinishiga ega. Quyosh yaqinida diskning qalinligi 0,5 kpk. Quyosh Galaktika markazidan 10 kps, tekisligidan esa 25 ps shimolda joylashgan. Quyosh yaqinida yulduz konsentratsiyasi 0,064113?^ p k 3, ya’ni tomonla-
ri 2,5 ps bo‘lgan kub ichiga inassasi Quyoshnikidek keladigan bitta yulduz to‘g‘ri keladi. Galaktika o‘zagida konsentratsiya bundan million marta ko‘pdir. Galaktikada alohida, qo'shaloq yoki karrali va to ‘da holda ko‘rinadigan yulduzlar to‘dalari ham kuzatiladi. Yulduz to‘dalarining ikki xili mavjud: tarqoq va sharsimon. Tarqoq to ‘dalar (1180 tasi ro‘yxatga olingan) bir necha o'ntadan, bir necha o‘n mingtagacha, sharsimon to'dalari esa (136 tasi m a’lum) bir necha mingdan bir necha o‘n mingtagacha yulduzdan iborat bo‘ladi. To‘dalardan tashqari Galaktikada qora chang bulutlari (1000 lab), yorug‘ diffuz tumanliklar (150) ham kuzatiladi. Qora tumanliklar o ‘zidan orqadagi yulduzlar nurini xiralashtirishi tufayli namoyon boiadi. 4.3-rasmda Galaktika markazining fotosurati keltirilgan va unda qora sohalar (tumanliklar)ni ko‘rish mumkin. Masalan, «Ko‘mir qop» deb ataladigan qora tumanlik yorug‘ yulduzlar fonida yaqqol ko‘rinib turibdi. Qora tumanliklar Somon Y oiining Oqqush yulduz turkumidan boshlab to Galaktika markazigacha (Aqrab yulduz turkumi) ikkiga boiinib koTinishiga sababchidir. Katta yorug1 diffuz tumanliklar bilan bir qatorda kichik halqa yoki gardish shakldagi mingdan ortiq planetar tumanliklar ham kuzatiladi.
134
Do'stlaringiz bilan baham: |
