Радиотехник тизимлар назарияси асослари

a) Sayyoralarni fotometriyalash. Spektral tarkibi jihatidan Oy nuri aynau Quyosh nurining o‘zginasidir. Biroq Oy sirtining yorugiikni qaytarisli qobiliyatining pastligi tufayli Oy gardishi ravshanligi Quyosh gardishiniki- dan ancha (1000 marta) kam. Sayyora yoki uning yoidoshidan barcha tomonga tarqalayotgan yorugiik oqimi (F) ni Quyoshdan unga tushayotgan oqimga (Fo) nisbati sayyora yoki yoidoshning sferik albedosi (As) deh
ataladi: A = F . Oyning sferik albedosi A = 0.067, Merkuriyniki 0.086.
Veneraniki 0.72, Yerniki 0,39. Bu jismlar orasida Merkuriy va Oy sirti eng past, Venera eng yuqori yorugiik qaytara olish qobiliyatiga ega. Sirtning yorugiikni qaytarish qobiliyati umuman olganda unga nurning tushish va undan sochilish burchaklariga bogiiq. Agar sayyora yuzidagi elementar (ma- salan, bir m 2) maydonchaning ravshanligi B stilbga va u bilan yonma-yon qo‘yilgan ideal oq, ortotrop sirtniki B0 stilbga teng boisa, u holda sayyora
n _ B_
sirtining qaytarish qobiliyati K ~ B nisbat bilan ifodalanishi mumkin.
Bunda, R — ravshanlik koeffitsenti; u yorugiikning sirtga tushish (i) va sirtning ko'zga ko‘rinish (e) burchaklariga bogiiq. Bu burchaklar sirtga o‘tkazilgan normaliga nisbatan oichanadi. Sirtlarni solishtirish maqsadida bitta yo‘nalish qabul qilingan. Bu yo‘nalishda (i = e) ravshanlik qaytarisli koeffitsenti uning oydinligi deb ataladi. Sayyora sirtining oydinligi Yertla uchraydigan tuzilmalarning oydinligi bilan solishtirilishi mumkin. Masalan yoqqan toza qor va bulutning oydinligi R =0,9; qumniki 0,34; vulqondan oqib chiqqan bazalt va qora tuproqniki 0,06; loy va granit toshniki 0,24 va hakazo. Oydinlik koeffitsenti, sferik albedo sirtning qaytarish qobiliyatim ko‘rsatadigan nisbiy birlikdir. Oyning albedosi (oydinligi) qora tuproq yoki sovigan vulqon moddasinikiga, Veneraniki bulutnikiga, Yerniki qumnikiga yaqin. Bunday solishtirishlar natijasida sayyora yoki boshqa biror osmon

58

jismi yuzi qanday jinsdan iborat ekanligi to‘g‘risida xulosa chiqarish mumkin. Oy va Merkuriy sirti vulqoniy bazalt oqim, Veneraniki — bulut (bulutlar bilan o'ralgan) qatlamdir. Venera hamma vaqt bulutlar bilan o‘ralgan, uning sirt qatlamlari Yerdagi kuzatuvchiga ko'rinmaydi.
2.1-jadval


_Say- T r (X), K(sm) _P,
yora Sirti A T bK TSK t dk _mbar H, km
max min
Merkuriy qattiq 0.086 633 600 100 330(10) 270(0,5) ^{— —}
Venera bulut 0.72 464 240 240 600(10) 450(0.3) 90 3
Yer qattiq 0.39 394 295 280 ^{— — 000}
bulut 1001 8
Mars qattiq 0.16 320 250 200 (barcha) 10 11
Yupiter bulut 0.70 173 120 10s(100) 140(0.2) 17
Saturn bulut 0.75 128 90 280(20) 130(1)
Uran bulut 0.90 90 65 150 ^(barcha)
Neptun bulut 0.82 62 50 120 (barcha)
Oy ^{qattiq 0.067 395 104 200 (barcha) 0}

Sayyorada bulutlar bo'lsa, demak, u atmosferaga ega. Atmosferaga ega boigan sayyora sirtining oydinligi uning atmosferasida nurlanishning yutilishiga va sochilishiga ham bogiiq. Sayyoradan qaytgan Quyosh nurlari uning atmosferasidan ikki marta o ‘tadi: birinchi marta sayyora yuziga (ushayotganda, ikkinchi marta uning sirtidan qaytgandan keyin bizga yetib kelguncha. Sayyora atmosferasining fizik xususiyatlari o‘rganilib, uning sirtiga Quyoshdan tushayotgan quw at hisoblanadi. Bu quvvatning bir qismi (A) undan qaytadi, qolgan qismi yutiladi va uni qizdiradi. Qizigan sirt infraqizil nurlanish socha boshlaydi. Bu nurlanish energiyasining taqsimlanishini o‘lchash yo‘li bilan sayyora sirtining temperaturasini o ‘lchash mumkin. 2.1-jadvalda sayyoralar sirtlari albedosi (A), temperaturasi (T), sirt yaqinida atmosfera bosimi (P) atmosferada balandlik shkalasi keltirilgan (Ts ,TD— infraqizil nurlarda). Quyosh osti (Quyosh zenitida bo'lgan joyda) va tungi qismi temperaturasi mos ravishda, TR— radio temperatura va sayyora uzoqligida joylashgan absolut qora jism temperaturasi (Tv). Tv — hisoblab topilgan, Ts, Td, Tr — o‘lchangan.

Sayyora atmosferaga ega ekanligini ko‘rsatuvchi yana bir necha alomatlari bor. Awalo, agar sayyora atmosfera bilan o ‘ralgan bo‘lsa, ravshanlik (oydinlik) sayyora gardishi markazida eng yuqori bo'ladi va undan uzoqlashgan sari kamayib boradi. Chunki sayyoradan qaytgan Quyosh nurlari sayyoraning atmosferasidan o ‘tadi va unda yutiladi va sochiladi. Gardish markazida Quyosh nurlari atmosfera qatlamiga tik tushadi va unda eng qisqa yoi bosib o‘tadi va eng kam yutiladi. Gardish markazidan uzoqlashgan sari nur kesib o'tadigan qatlam qalinlasha boradi va yutilish miqdori orta boradi, ya’ni oydinlik markazdan gardish cheti tomon pasayib boradi. Oydinlik
59


Venera yoki Mars gardishi markazida maksimal qiymatga ega va undan uzoq- lashgan sari kamayib boradi. Demak, bu sayyoralar atmosferaga ega. Oy- dinlik Merkuriy gardishi markazida qanday bo‘lsa uning cheti yaqinida ham shunday. Demak, Merkuriyda atmosfera yo‘q.
Agar sayyora atmosfera bilan o‘ralgan bo‘lsa, u yulduzni to‘sib o‘tayot- ganda gardish cheti yaqinida, to ‘silishdan oldin, yulduz nuri biroz xiralashadi. Bu yulduz nurini sayyora atmosferasidan o'tayotganda unda yutilishi bilan tushuntiriladi. Agar sayyora atmosferaga ega bo‘lsa, uning Quyosh yoritib turgan qismi bilan tungi qismi chegarasida oydinlik keskin o‘zgarmaydi, balki asta-sekin kamayadi (ko‘payadi). Agar sayyora atmosferaga ega bo'lsa, uning bunday gaz qobug'ida bulutlar, uyurmalar kuzatiladi. Masalan: Yupiter atmosferaga ega, chunki biz uning yuzida o‘zgarib turuvchi bulut uyurmalarini ko‘ramiz (2.11-rasm).