Радиотехник тизимлар назарияси асослари

5 .7 . R adiogalaktikalar va kvazarlar

1946-yilda J. Xey, S. Parsons va J. Filmens (Angliya) Oqqush yulduz turkumida kuchli yakka radionurlanish manbaini kashf etdilar. Bu manba Oqqush A (Cyg A) deb atalaboshlandi. (Flar bir yulduz turkumidagi bunday radionurlanish manbalari turkum nomidan keyin, A, B, C, ... va hokaza harflar qo‘yib ataladi.) Shundan keyin ikki yil davomida yana 6 ta bunday manba kashf etildi. Radionurlanish manbalari 1959-yilda jadval sifatida tuzilib, uchinchi Kembrij katalogida (3C deb ataladi) ro‘yxatga olingan. Hozirgi kunga kelib bunday manbalar soni 10 000 dan oshib ketdi.

Ayrim radionurlanish manbalari bizning Galaktikamizga tegishli bo‘lsa (masalan, Savr A — Qisqichbaqasimon tum anlik), qolganlari undan tashqarida joylashgan galaktikalarga tegishlidir. Biroq ularning ko'pchiligini radiodiapazonda nurlanishi umumiy yorqinligining mingdan birini tashkil etadi va u issiqlik nurlanishidan iborat. Eng kuchsiz radionurlanish manbalari spiral (S) va noto‘g‘ri (Ir) galaktikalar bo‘lib chiqdi va ularning detsimetrli diapazonda nurlanish quvvati 10 32 Vt dan oshmaydi. Elliptik (E) galaktikalarning nurlanishi bu diapazonda 100 marta kuchli. Keng qobuq bilan o‘ralgan va D-tipga ajratilgan elliptik galaktikalarning radionurlanishi oddiy E galaktikalarnikidan yana 100 marta kuchlidir. Oqqush A va boshqa
174


■iiiiir galaktikalarning radionurlanishi noissiqlik tabiatga ega, ya'ni bir 'i. i ha diapazonlarda o'lchashlardan olingan ularning radio spektrida inten-
r * i y - 1
nlik Reley-Jins formulasi bilan emas, balki I(v) * / / 2 v 2 ko‘rinishdagi (nimula bilan ifodalanadi. Bu yerda, H — magnit maydon kuchlanganligi;
i relyativistik elektronlar spektrining daraja ko‘rsatkichi (d N (E)= IK'inak, bunday galaktikalar kuchli tezlatgich singari «ishlaydi».
a) R adiogalaktikalar. Radiodiapazonda nurlanish quvvati optik diapa-
.•iindagidek yoki undan ortiq bo‘lgan galaktikalar radiogalaktikalar deb iiiladi. Ularning bir necha yuztasi kashf etilgan. Bizga eng yaqini Oqqush V Yorug‘lik nurlarida u ikkita o'zakka ega bo‘lgan va keng qobiq bilan o‘ralgan isilaktikaga to‘g‘ri keladi. Qizig‘i shundaki, radionurlanish bu galaktikaning ii /agidan emas, balki undan 10 000 yorug‘lik yili uzoqlikda, ya’ni ralaktikadan tashqarida va unga nisbatan simmetrik joylashgan ikkita sohadan i liiqadi.
Xuddi shunday «manzara» Sentavr A manbaida ham kuzatiladi. Bu ralaktika to‘rtta radiomanbaga ega, ular galaktika markazidan o‘tuvchi to‘g‘ri i hiziqda markazga nisbatan simmetrik ravishda joylashgan. Radiogalaktika (Sumbula A — elliptik galaktika M87 da radiusi bo'yicha yo‘nalishda otilib i liiqqan 6 ta yorug‘ bulutcha kuzatiladi. Bularga qarama-qarshi tom onda olilib chiqadigan xiraroq bulutchalar kuzatiladi. Radiomanba Sumbula A galaktika M87 bilan ustma-ust tushadi. Otilib chiqish energiyasi 1055 erg, M87 ning radiodiapazonda yorqinligi 1040 erg/s, rentgenda 1042 erg/s. Bu energiyalarni galaktika o ‘zagida tezlantirilgan relyativistik elektronlar chiqaradi.
Agar Oqqush A ni radionurlanishi portlash natijasida hosil bo‘lgan deb faraz qilinsa, u holda to‘la energiya 1062 erg bo'lishi kerak. Bunday energiya lOlotTt>0 massasini energiyaga aylantirishda hosil bo‘lishi mumkin. Biroq vodoroddan geliy hosil bo'lishi sekin kechadigan jarayon. Biz yuqorida ayrim galaktikalar o'zagidan modda otilib chiqib turishi to‘g‘risida gapirgan edik. Bunday Galaktikalar seyfert galaktikalar deb ataladi. Ular yulduzsi- mon o'zakka ega, uning spektrida uyg‘onish potensiali yuqori bo‘lgan ko'plab emission chiziqlar kuzatiladi va chiziqlar juda keng va 500—4000 km/s tezlikka ega modda aralashuviga mos keladi. Bunday galaktikalarning 100 dan ortig‘i m a’lum. Ularning diametri 10 pk va ulardan bir yilda bir necha yuzdan bir necha minggacha Quyosh massasiga teng modda sochilib turadi. Shunday qilib radiogalaktikalardan modda otilishi ro‘y berishi mum- kin va ular o‘zagi aktiv galaktikalardir.