Радиотехник тизимлар назарияси асослари

6 .1 . K uzatish natijalari va m asalalari

Kursning oxirgi, yakunlovchi bu bobida biz Koinotning umumiy tarkibi va tuzilishi, rivojlanishiga nazariy qarashlami bayon etamiz. Bunday qarashlar umumfizik qonunlarga, birinchi navbatda, tortishish qonuniga asoslangan. Metagalaktikada kuzatilayotgan jarayonlarni, galaktikalar, yulduzlar va boshqa osmon jismlarining hosil bo‘lishi, rivojlanish bosqichlarini umumfizik qonuniyatlar asosida tushuntirishga to‘xtalamiz. Bu sohadagi muammolarga e'tibor qaratamiz. Avvalo bunday nazariy qarashlar qanday kuzatish natijalariga asoslanganligini ko‘rib chiqaylik.

Koinotning bizga ko‘rinadigan qismi M etagalaktika deb ataladi. Metagalaktika milliardlab galaktikalar, kvazarlardan tarkib topgan. Hozirgi zamon kuzatish vositalari yordamida qayd qilingan eng uzoq obyekt (kva- zar) larning masofasi Metagalaktikaning radiusi deb qabul qilingan va u 4000 Mps (megaparsek)dan biroz ko‘proq. Bu o ‘lcham Xabbl qonuniga galaktikalarning qochish tezligi o‘rniga kvazarlar tezligi (270000 km /s)ni va Xabbl doimiysi o ‘rniga H=73 km/s • Mps ni qo‘yib topilgan. Metagalak- tikadagi obyektlar har xil yo‘nalishlar va masofalar bo‘yicha o‘rtacha olganda
1 2 - 177



bir tekis joylashgan. 0 ‘rtacha bir jinsli deganda biz Metagalaktikaning kattn o'lcham li (1000 Mps) tuzilishini nazarda tutm oqdam iz. Yuqoridn ko'rganimizdek, kichik o'lchamli (100 Mps) qismlarida Metagalaktika bii jinsli emas, unda galaktikalar guruhlari, to'dalari, o ‘ta katta to ‘dalar kuzatiladi. Metagalaktikaning katta o'lchamlarda bir jinsliligi undan tashqarida ham o‘rinli bo‘lsa kerak, deb faraz qilish mumkin. Shunday qilib, butun koinot (ya'ni Metagalaktika va undan tashqaridagi koinot qismi) da materiya izotrop va bir jinsli taqsimlangan deb qarash mumkin.
Har xil uzoqlikda joylashgan koinot obyektlaridan kelayotgan va qayd qilinayotgan nurlanish ulardan turli vaqtlarda sochilgan. Yomgiikning tarqalish tezligi fundamental fizik doimiyligini hisobga olsak, uzoqda joy- lashgan kvazar (kvazag)lardan kelayotgan nurlanish fatonlari yaqindagi galaktika (Andromeda tumanligi) dan kelayotganlarga qaraganda ancha (10 mld yil) oldin sochilgan (yoiga chiqqan). Metagalaktikada uzoqlik bo'yicha obyektlar (galaktikalar)ning taqsimlanishidagi bir jinslilik ular hosil boiish vaqti bo‘yicha uzluksiz ketma-ketlikni hosil qiladi, degan xulosaga olib keladi. Agar endi Metagalaktikada kuzatilayotgan zamonaviy bir jinslilik undan tashqarida ham o‘rinli deb faraz qilsak, koinotning fazoviy (mako- niy) bir jinsliligi uning zamoniy bir jinsliligi bilan uyg'unlashgan, degan xulosaga kelamiz. Galaktikalar, kvazarlar va kvazaglar spektrida chiziqlaming qizilga siljishi ulaming bizdan uzoqlashishi bilan tushuntiriladi. Obyekt bizdan qancha uzoqda boisa, uzoqlashish tezligi shuncha katta. Metagalaktika kengaymoqda, kengayish tezligi Xabbl qonuni