17
Birinchi bosqich - bu natural xo‗jalikdan bozor iqtisodiyotining dastlabki
shakllariga o‗tish bo‗lib, bu davrda raqobat mayda tovar ishlab chiqaruvchilar
o‗rtasida boradi. Bu bosqichda raqobat mahalliy
bozorlar doirasida borasida, u bir
turdagi tovar ishlab chiqaruvchilar o‗rtasida bo‗ladi. Raqobatda g‗olib chiqish
vositasi tajriba to‗plab, mexnat maxoratini oshirish hisoblanadi.
Ikkinchi bosqich - bu erkin raqobat bosqichidir. Bu bosqich tovar xo‗jaligining
ommaviy tus olishi bilan, mayda tovar ishlab chiqarish o‗rniga yirik mashinalar
tizimiga va yollangan mexnatga tayangan tovar ishlab chiqarishning kelishi bilan
xarakterlanadi. Raqobatni cheklashlar bo‗lmaydi,
u erkin kurashga aylanadi, bu
kurash mahalliy bozorlar doirasidan chiqib, milliy bozor miqyosida yuz beradi.
Raqobat shiddatli boradi, uning ishtirokchilari ko‗pchilikdan iborat bo‗ladi.
Raqobatda g‗olib chiqishning sharti yangi texnikani joriy etib, mexnat unumdorligini
o‗stirish, yangi tovarlarni ishlab chiqarish bo‗ladi.
Uchinchi bosqich - bu monopol raqobat bosqichi bo‗lib, u yakka hokimlikka
intiluvchi yirik Biznes faoliyatilarning kurashidir. Raqobat iqtisodni monopollashgan
va monopollashmagan sohalarida alohida boradi, ammo bu sohalar o‗rtasida ham
kurash ketadi. Raqobatda yengib chiqish shartlari ikkinchi bosqichdagidek bo‗ladi,
ammo o‗zaro kurashda bozorni egallab olish, siyosiy
hokimiyatdan foydalanish
kabilar keng qo‗llanadi. bu bosqichda monopol raqobat yetakchi bo‗lsa-da, erkin
raqobat yo‗qolib ketmaydi, u ikkinchi qatorga suriladi. Iqtisodiyotda monopol
raqobat sohasi va erkin raqobat sohalariga ajralish bo‗ladi.
To‗rtinchi bosqich - yangicha erkin raqobat bosqichi bo‗lib, u aralash
iqtisodiyotga xosdir. Bu bosqichda raqobatchilar g‗oyat ko‗pchilik bo‗lib, ular yirik
korporatsiyalar, o‗rtacha, mayda va o‗ta mayda Biznes faoliyatilardan iborat bo‗ladi.
Raqobat doirasi kengayib, u ishlab chiqarishdan tashqari, xizmat ko‗rsatish sohasida
ham faollashadi, u moliya bozoriga shiddat bilan kirib boradi, hatto sayohat biznesi,
shou biznes,
sport biznesi, harbiy biznes kabilarni ham o‗z domiga tortadi.
Raqobatlashuv baynalmilallashib, xalqaro bozor doirasida ham yuz beradi. Eng yangi
texnika-texnologiyani qo‗llash, boshqarishni kompyuterlashtirish, tovar tarkibini
zudlik bilan yangilash, eng malakali ish kuchiga ega bo‗lish, informatsiyadan
18
foydalanish va, nihoyat, zamonaviy Bozor xizmatini uyushtirish raqobatda engib
chiqish shartiga aylanadi.
Raqobatni uning xarakteriga qarab ham baholash mumkin. qaysi bosqichda yuz
berishdan qat‘iy nazar raqobat 2 tipda bo‗ladi, ya‘ni u tartibsiz yovvoyi raqobatdan va
qonun-qoidalar bilan tartibga solinuvchi sivilizatsiyalashgan
raqobatdan iborat
bo‗ladi. Turli bosqichlarda xar ikkala raqobat tipining nisbati har xil bo‗ladi.
Sivilizatsiyalashgan raqobat aralash iqtisodiyotga xos bo‗ladi, ammo u birdan emas,
balki sekin-asta raqobatning asosiy tipiga aylanadi. Bu bozor munosabatining
rivojlanishidan kelib chiqadi. Aralash iqtisodiyot bozor va nobozor munosabatining
yaxlitligi bo‗lganidan bu erda raqobat bilan birgalikda partnyorlik aloqalari ham amal
qiladi.
Raqobat ishtirokchilarining sotsial-iqtisodiy maqomi bir xil emas, shu sababdan,
ularning bevosita maqsadi ham farqlanadi. Tadbirkorning maqsadi ko‗proq foyda
kurish, ishchiniki yaxshi ish haqi olish, yer egasiniki yerdan daromad olish,
puldorniki pulidan ko‗proq pul chiqarib olish. Raqobat bu faqat individual manfaatni
emas, balki jamoaning birgalikdagi manfaatini ham ko‗zlaydi.
Ayrim kishining
manfaati bir tomondan alohidalashgan, ikkinchi tomondan jamoa manfaatiga
birlashgan, shu orqali yuzaga chiqadi. Ishlovchilardan xar biri yaxshi ish joyi uchun
kurashadi, ular jamoa doirasida esa uning manfaati yo‗lida va birgalikda boshqa
jamoalar bilan raqobatlashadi. Raqobat xo‗jalikning hamma sohasida boradi, unda
iqtisodiy faol kishilar qatnashadi.
Bozor xo‗jaligidagi raqobat kim bo‗lishidan qat‘iy nazar yaxshi ishlaganlarni
yutib chiqishini bildiradi. Shu jixatdan u bozor iqtisodiyotini harakatlantiruvchi kuchi
hisoblanadi, iqtisodiy resurslarni tejamli ishlatishga, tovar va xizmatlarni ko‗plab va
sifatli ishlab chiqarishga undaydi. U xo‗jalik yuritishning
eng samarali usullarini
yuzaga keltiradi, iqtisodiy aloqalarning eng ma‘qulini topishga majbur qiladi.
Raqobat iqtisodiy o‗sishini ta‘minlaydi, bu esa o‗z navbatida raqobat doirasini
kengaytiradi, chunki tadbirkorlar safi kengayib boradi. Raqobat bozorning hamma
turlarida amal qiladi. Tadbirkorlar tovar bozorida sotuvchi sifatida, resurslar bozorida
19
esa xaridorlar sifatida raqobatda bo‗lishadi. Ishchilar mexnat bozorida yaxshi ish
joyini egallash uchun kurashadilar.
Raqobat ishlab chiqaruvchilar bilan iste‘molchilar o‗rtasida ham boradi, bu
sotuvchi va xaridor raqobatida kurinadi. Sotuvchi qimmatroq sotishga intilsa, xaridor
arzonroq sotib olishni muljallaydi. Bu moliya bozorida ham bo‗ladi.
Raqobatlashuv iqtisodiy faoliyatning hamma turlariga xos bo‗ladi, u bozorning
o‗zida va bozordan tashqarida boradi. Axborot yig‗ish
va uni qayta ishlashning
namunaviy tizimi quyidagi rasmda ko‗rsatilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
