R. T. Adilchaev Berdaq atindagi

25 

---

2.1-keste. 
Jahan ekonomikasmin globallasiw hasqishlari 
Basqishlar 
I basqish 
1870-1920-jillar 
II basqish 
1920-1970-jillar 
III basqish. 
1970-jildan 
hazirgi dawirge 
shekem 
Basqishlardiii qasiyetleri 
Shiyki zat dereklerinin iyeleniwi. 
Tabiiy resurlardm kapital ham tuwndan tuwn 
investitsiyalardi eksport qihwshi mamleketler 
qadagalawi astindagi aymaqlarda isletiliwi. 
Jafia bazarlardm payda bohwi ham iyeleniwi. 
Shet erllik investitsiyalardi tayar onimler 
eksportma joneltirilgen islep shiganwlarga 
jumsahwi. 
Sanaati rawajlangan mamleketlerde tabiiy 
resurslarga iyelik qihwdan tisqan tomendegi 
maqsetlerdin ju'zege keliwi: 
- investiciyalar quramin natiyjeli bolistiriw; 
global yaki ayrnaqhq ekonomikaliq 
integraciya abzalliqlarinan paydalaniw; 
- qosimsha texnologiyahq, sholkernleskenlik 
yaki bazar imkaniyatlarma iye bohw; 
global baseki shidamhhqti arttmw ham 
bekkemlew. 
Globallasiw processinde rawajlandinwshi tiykargi faktorlar 
sipatmda tomendegilerdi ajiratip korsetiw mumkin: 
1. Islep shiganw, ilim-texnika ham texnologiyahq faktorlar: -
islep shiganw kolemimn keskin kusheyiwi; 
26 
- islep shiganwdm jana texnologiyahq usillarma - joqan, 
ilimiy siyimh texnologiyalarga otiw; 
- onimler, xizmetler, kapital ham jumisshi kushleri 
hareketindegi tosqmhqlarga shidam beriliwi; 
- onimler ham xizmetlerdi tezlik penen tarqatiwdi 
tamiyinlewshi transport ham baylanistin sapah sistemasi jaratiladi; 
- ilimiy ham intellekhial bilimlerdi almasiwdm natiyjeli 
sistemasi juzege keledi. 
2. Sholkemlestiriw faktorlari: 
- islep shiganw - xojaliq iskerligin amelge asmwdin xahq 
arahq tun sipatinda transmilliy korporaciyalardm juzege keliwi; 
- hukimetlik ernes sholkemlestiriwinin kop milletli yaki jahan 
darejesine shigiwi; 
- kop milletli kompaniyalar ham basqa sholkemlestiriwdin 
global ekonomikada tiykargi rol oynawshi jeke yaki mamleket 
sholkemi sipatmda ozgeriwi. 
3. Ekonomikaliq faktorlar: 
- kapital bazan, onimler ham xizmetler sawdasmin 
erkinlestiriliwi jane jahan sawdasin erkinlestiriwshi ham 
protekcionizm siyasatin sheklewshi ekonomikaliq erkinlesiwdin 
basqa turlerin keneyttiriliwi; 
- kapital toplaniwi ham oraylasiwmin kusheyiwi, finansliq 
instramentler menen baylanish operaciyalardin artiwi, valyutahq 
pitimlerdi amelge asinw waqitimn keskin qisqanwi; 
- xahq arahq finans sholkemleri tarepinen 
makroekonomikaliq siyasatmm birden bir kriteriyalarmin 
engiziliwi ham basqa ekonomikaliq siyasatqa baylanish talaplardin 
birqiyh bohwi; 
- standartlastmw tendenciyasimn kusheyttiriliwi. Barhq 
mamleketler tarepinen texnologiya, ekologiya ham finansliq 
sholkernler iskerliginde, sonday-aq, buxgalteriya ham statistikahq 
esabatlar sistemasmda birden bir standartlardan paydalaniwdin 
keneyttiriliwi. 
4. Informaciyahq faktorlar: 
- finansliq, ekonomikaliq, ilimiy-texnikahq jane islep 
shiganwga baylanish maghwmatlar almaslaniw sistemasmm tupten 
27 

---

ozgeriwi. Maghwmatlardi beriw, qabil qihw ham qayta islewdin 
toliq jana sistemalarmin juzege keliwi ham rawajlaniwi nou-xau 
ham professional xizmetlerdi 6z ishine algan finanshq ham onim 
bazarlann birlestiriwshi global tarmaqti jaratiwga jardem berdi; 
- bir oray arqah turli mamleketlerde jaylasqan islep 
shiganwlardi basqanwga murnkinshilik beriwhi sistemanin 
qaliplesiwi; 
- onimlerdi realizaciya qiliwdm jana mrlerinin juzege keliwi. 
Joqaridagi atap otilgen faktorlar tasiri natiyjesinde globallasiw 
processi kusheygen jagdayda jahan ekonomikasmm barliq taraw 
ham buwmlarm iyelep baradi.