R. T. Adilchaev Berdaq atindagi

3.3. Jahan iinanshq-ekonomikahq krizisi
juzege
 keliwinin 
tiykargi sebepleri 
Xaliq arahq bank likvidligi mashqalalarimn keskinlesiwi 
AQSH ipoteka kreditleri bazarmdagi krizistin putkil fmans 
sektonna tarqahwina, son ekonomikanin real sektonna task etiw 
arqah ekonomikahq kriziske aylaniwina sebep boldi. 
Qaramah duzilmege iye bolgan finanshq onimlerdin jeterlishe 
tartipke salinbawi natiyjesinde real ham finanshq sektor ortasmdagi 
disproporciya kusheydi ham bul, 6z nawbetinde, tek gana finanshq 
aktivler bazannda, al koshpes mulik bazarmda da «kobik»lerdin 
payda bobwma sharayat jaratti. 2007-jildm avgust ayina kelip 
ipoteka kreditleri bazarmdagi kobik «jarihp», barhgm qaweterge 
saldi. Kapitallardin erkin hareketi ham finanshq globallasiw 
ipoteka bazarmdagi krizistin putkil finans bazanna 
transformaciyalaniwma ham global his aliwma sharayat jaratti. 
Sonday-aq, bank sistemasin tartipke sahw bansindagi belgiler 
kozge taslanip qaldi. Bul jagdaylar keynsshe koz qaraslardin elege 
shekem 6z ahmiyetin joyitpaganhginan derek beredi. 
Bankler tarepinen talap qilmatugm procent stavkalari turaqh 
ham ten salmaqhqh (tabiiy)
5
stavkaga ten bola bermeydi. Basqasha 
aytqanda, bankler qisqa muddetli dawirli arahqta ekonomikani 
tabiiy stavkaga sahstirmah tomen procent stavkasin soraw arqah 
xoshametlewlen mumkin. Bul «natuwn» signal investiciya ham 
tutimwdm artiwma da, kerisinshe, jamgarmalardm qisqanwma da 
sebep boladi. Albette, bankler bunday tomen stavkalarda uzaq 
waqit qanz bere almaydi, natiyjede banklerdin kreditlew ameliyati 
qisqaradi, ekonomikadagi ten salmaqhq buziladi, hatte aymm 
bankler qanzlardni qaytpawhgi aqibetinde bankrothqqa ushiraydi, 
natiyjede ekonomikahq osiw korsetkishlerinin paseyiwi juz beredi. 
Tabiiy yaki tensalmaqli stavka tusinigi shved ekonomisti Knut Wicksell 
tarepinen kiritilgen bohp, taiap ham usims tiykarmda qaliplesken pul bahasin 
korsetiv/ ushm qoilaniladi. 
42 
Pikirimizshe, usi krizistin negizlerin AQSHtin iri mugdardagi 
agimdagi operaciyalar deficiti (10 jil dawaminda JlOniri 5 procenti 
atirapinda) ham kereginen artiq sirtqi qanzdarhq; artiqsha likvidlik 
ham kreditlerdi juzege keltirgen tomen procent stavkalari; tomen 
daramath ayriqsha ipoteka kreditlerin beriw kolemin asinwga 
sahstirmah AQSH hukimeti tarepinen otkizilgen basim; banklik 
ernes finans sholkemleri ustinen jeterlishe qadagalaw amelge 
asinlmaganhgi siyaqlilardan izlew maqsetke muwapiq sanaladi. 
1999-jilga kelip Gless-Stigel nizammin biykar qilmiwi AQSH 
kommerciyaliq banklerine investiciya banki funkciyasm ormlaw 
mumkinshiligin berdi, bul 6z nawbetinde, riskli anderrayting, 
qimbat bahah qagazlar sawdasi, turaqsiz kredit ameliyatlannifi 
rawajlaniwma ahp keldi. 
Albette, AQSHda usi nizammn qabil qilmiwi Ulh depressiya 
menen bekkem baylamsh. 1933-jilga deyin investiciyahq ham 
kommerciyaliq bank xizmeti bir sholkem tarepinen amelge 
asinlatugm edi. 1933-jilda AQSH Kongresi tarepinen Gless-Stigel 
dep atahwshi bank nizami qabil qihndi. Bul mzamga muwapiq, 
kommerciyaliq bankleri xizmeti qimbat bahah qagazlar sanaatman 
ajiratildi. Investiciya banklerinin kommerciyaliq bank xizmeti 
menen shugillaniwi nizamh jaqtan qadagan etip qoyildi. Sonday-
aq, kommerciyaliq banklerinin anderrayting iskerligi jane 
korporativ qimbat bahah qagazlar menen shugillaniwma shek 
qoyildi. 1929-1933-jillar dawaminda derlik 200 ge jaqm 
kommerciyaliq banki investiciyahq-bank xizmetinen waz keshti.
6 
1999-jilga kelip finanshq modernizaciyalaw boyinsha Grem-
ma-Lich~Blayli nizami qabil qilmgannan son, kommerciyaliq 
banklerine qamsizlandiriw iskerligi ham qimbat bahah qagazlar 
menen shugillanatugm smar karxanalann ashiwga ruxsat berildi. 
Usi nizarn 2000-jildin mart ayman kushge kirgen bohp, usi 
waqittan baslap AQSH kommerciyaliq bankleri yuridikahq ornina 
«investiciyahq-bank xolding kompaniyasi» (investment bank 
xolding company) bolgani jagdayda «universal kommerciyaliq 
6
Shugxart. W.F. A Public Choice Perspective о f the Banking Act of 1933 
/Cato Journal, 1988. Vol.7. No.3. — P.606. 
43 

---

kompleksleri» tie aylana basladi. 2000-jildm may ayma kelip 
AQSHta 270 milliy bankler ham 17 shet ellik bank investiciyahq-
bank xolding baylams sipatinda qaytadan duzildi ham usi process 
2008-jildagi global finansliq kriziske kirisiw jasadi. 
2008-jildagi global finansliq krizistin ahmiyetli qasiyetlerinen 
biri usmda, ol innovaciyaliq xarakterge iye. Yagniy onin kelip 
shigiwinda quramali duzilmeli innovaciyaliq finansliq onimlerdin 
rawajlamwi ham olardi tartipke sahwdm natiyjeli sistemasi 
qaliplespegenligi ahmiyetli rol oynagan. 
Aynqsha, bank sektonnda sekyuritizaciyalaw (bank aktivleri 
tamiynati tiykarmda qanzga qimbat bahali qagazlardi shiganw) 
proceslerinin kolemi jane de keneyip ketti. Sol payitta, bul ameliyat 
kommerciyahq banklerine arzan resurslardi tartiw, kredit riskini 
transformaciyalaw, likvidlikti basqanw ham joqan payda ahw 
siyaqli imkaniyatlarm berdi. 
Quramah duzilmeli innovaciyadiq finansliq onimlerdi bahalaw 
boymsha reyting agentliklerinin arnawh metodologiyasi joq edi. 
AQSHtm en ulken ekonomikaga iye ekenligi ham likvidligi, rezerv 
valyutani emissiya qiiiwi siyaqli faktorlar onm qalis reytingke iye 
bolmagan (derlik jagdaylarda AAA) ipoteka qimbat bahali 
qagazlardm qariydarh bohp ketiwin tamiyinledi. 
Global finansliq krizistin institucional faktorlan sipatinda 
tomendegilerdi 6z aldma ajiratip korsetiw mumkin: 
- finansliq sholkemler: risk ham likvidlikti basqanw 
mexanizimin halsizligi, finansliq sholkemlerdi basqanwi ham 
kenesleri tarepinen riskti basqariwga juwapkershilik penen 
jantaspaganhqlan, riskti basqanw modellerinin quramah finansliq 
onimlerdin qasiyetlerin ozinde qaliplestiredi; 
- reyting agcntlikleri ham sirtqi auditorlar: olardifi modelleri 
ham bahalaw metodlan finansliq innovaciyaiarga baylanish 
finansliq risklerdi jeterli darejede bahalaw imkaniyatin bemiedi; 
- tartipke saliwshi organlar: finansliq turaqhq dawirlerinde 
finansliq innovaciyalardi natiyjeli tartipke sahw qagiydalan, 
normalan ham kriteriyalan islep shigilmadi, ipoteka qimbat bahali 
7
Рубцов Б.Б. Мировые фондовые рынки: проблемы и тенденции развития: 
Дне...док. Эконом, наук.- М., 2000-0.179. 
44 
qagazlari ham basqa innovaciyaliq quramali duzilmeli finansliq 
onimlerdi natiyjeli monitoring qihw sistemasi qaliplestirilmedi. 
Sonday-aq, AQSHda uy-jay satip ahwga bolgan talaptin keskin 
artiwi negizinde jatqan faktorlardi ham itibardan shette qaldirmaw 
zarar. Jaha uy-jay qanydarlann tartiw ham uy-jayga bolgan talapti 
qanaatlandmw maqsetinde qatar bankler tolewge ilayiqsiz bolgan 
qanydarlarga ham ipoteka kreditlerin beriwdi, sonday-oq, uy-jay 
bahasmm uziiksiz artiwi ham usmifi esabinan kreditlerdi qaplawga 
olardm isenimi kamil edi. 
Ipoteka kreditlerin beriwi kredit sholkemleri ozlerinin kredit 
beriw standartlarm apiwayilastinw ham «NINJA» kreditlerin jolga 
qoyildi. «NINJA» (No Income, No Job or Assets) kreditleri 
«daramatsiz, jumissiz yaki aktivlersiz» klientlerge beriletugm 
kreditler esaplanadi. Usi kreditlerdi beriwde klient daramatlannm 
tastiyiqlaniwi da talap etilmeydi, yagniy klient daramatlann qansha 
korsetse, sol turinde maghwmat ushin qabil qilmadi. 
Solay etip, AQSH ipoteka krizisinin uluwmahq sebepleri 
sipatinda tomendegilerdi keltiriw mumkin: 
- standart emes kreditler koleminin artiwi; 
- finansliq recessiya sharayatmda joqan riskli (isenimsiz) 
qanz ahwshilar ortasmda kxeditti qaytarmawhq jagdaylan sanimn 
artiwi; 
- koshpes mulikke investiciya kiritiw maqsetinde ulken ipo­
teka kreditleri koleminin osiwi; 
- koshpes mulik bahasimh paseyiwi ham ipoteka kreditleri 
girew tamiynatinin jamanlasiwi; 
- kreditorlar tarepinen standart emes kreditlerge bolgan osip 
atirgan talapti qanaatlandmw maqsetinde qisqa muddetli joqan 
daramatls ipoteka qimbat bahali qagazlardi aylamsqa shiganw 
arqali finansliq resurslardin qaliplesiwi; 
- Fannie Mae ham Freddie Masnin standart emes kreditler 
bazarm qanaatlantmwdagi aktivligi; 
- Standart emes ipoteka qimbat bahali qagazlari qolayligm 
paseyiwi; 
- reyting agentlikleri tarepinen standart emes kreditler riskinin 
tomen bahaiawi ham bunday kreditler menen tamiyinlengen qimbat 
bahali qagazlarga joqan reyting beriliwi. 
45 

---

Global finansliq krizis tomendegi basqishlar axqah rawajlandi 
(3.1-sizilmaga qaran). AQSH ipoteka bazarmdagi kreditlew 
natiyjeliginin paseyiwi toliq kredit bazarmdagi qitshiliq jagdayma, 
son jahandegi kredit qitshihgi ham likvidlik mashqalalannm 
terenlesiwine ahp kelgen. Bui bolsa, 6z nawbetinde, mamleketler 
ekonomikasinda pul massasinm qisqariwi, procent stavkalarmm 
joqanlawma ham usmm tiykarmda jahande tolewge qabil etilgen 
talaptin kemeyiwine sebep bolgan. Talaptm kemeyiwi bolsa, 
ekonomikahq aktivlik ham islep shiganw koleminin qisqanwma, 
natiyjede dunya mamleketlerinde ekonomikahq recessiyam keltirip 
shigargan. 
AQSh Ipoteka bazarmdagi kreditlew xizmetinin 
natiyjeliginin paseyiwi 
AQSh kredit bazarmda krizistin juzege keliwi 
Jahande kredit krizisi ham likvidlik mashqalalarmin 
juzege keliwi 
Bankler ham iri korporativ klientler likvidligi ham 
tolew qabiletligi keskin paseyiwi 
Dunya mamleketleri ekonomikasinda pul massasmm 
qisqariwi 
Procent stavkasmm artiwi 
Jahan ekonomikasinda tolewge qabiletli talaptin 
kemeyiwi 
Ekonomikahq aktivliktin paseyiwi ham islep shiganw 
koleminin qisqariwi 
Dunya mamleketlerinde recessiyanm juzege keliwi 
3.1-sizilma. Global finanshq-ekonomikahq krizistiii rawajlaniw 
basqishlari 
46 
Uluwma alganda, AQSHtagi finansliq krizis ishki ekspansiyahq 
siyasat ham xahq arahq erkinlestiriw, sonday-aq, tartipke 
usmbagan quramah derevativ qimbat bahah qagazlar, duzilmeli 
investiciya daldalshilari siyaqh finansliq innovaciyalardan 
xoshamet algan jagdayda qaliplesti.