R. T. Adilchaev Berdaq atindagi

2.3. Globallasiwdm milliy ekonomika turaqligma tasiri 
Jahan ekonomikasmda zamanagoy globallasiw processleri en 
aldm ala sanaati rawajlangan mamleketler abiroym bekkemlep, 
olarga qosimsha abzalhqlar beredi. Xaliq arahq miynet bolinishiligi 
shenberinde globallasiw procesiniii keneyiwi ekonomikasi tomen 
rawajlangan abiroyin unamsiz ozgeriwine sebep bohp, olardi 
globallasiw processinde subyektlerine ernes, al obyektlerine 
aylandinwi mumkin. Demek, globallasiw processinin 6z aldina 
mamleketler ekonomikasma paydali tasirimn darejesi usi 
mamleketlerdin jahan ekonomikasmda tutqan ornma baylanish 
esaplanadi. 
Jahan ekonomikasmm globallasiw darejesin tomendegi 
korsetkishler jardeminde anlatiw mumkin: 
- xaliq arahq tovarlar ham xizmetler islep shiganw kolemi 
jane onm osiw qaddileri; 
- tuwndan tuwn shet el investiciyalar kolemi ham dinamikasi; 
- kapitaldm xaliq arahq oraylasiwi kolemi ham dinamikasi; 
- iri, quramah xaliq arahq investiciya joybarlari (joybarhq 
qarjilandinw) kolemi ham dinamikasm usi joybarlardm uluwmahq 
korsetkishine (ishki ham sirtqi) salistirmasi; 
- tovar ham xizmetlerdin xaliq arahq sawdasi kolemi ham 
dinamikasm jalpi milliy onimge salistirmasi; 
- patentler, licenziyalar, nou-xau menen baylanish xaliq arahq 
operaciyalar kolemi; 
28 
- bank ham basqa kredit sholkemleninin xaliq arahq 
operaciyalar kolemi ham dinamikasm olardm uluwmahq iskerligi 
kolemi ham dinamikasi kolemine salistirmasi; 
- xaliq arahq fond bazarlan kolemi ham dinamikasi; 
- valyuta bazarlan kolemi ham dinamikasi. 
Makroekonomikahq darejedegi globallasiw mamleketler ham 
integraciyaliq birlespelerdiri ekonomikahq xizmetin amelge asinp, 
sawda ham investiciya qatnasiqlanndagi tosqinhqlardi biytarep 
etken jagdayda erkin sawda aymaqlarm sholkemlestiriw tiykannda 
juzege keledi, 
Globallasiw processleri mamleketler arahq xojahq juritiw ushm 
ekonomikahq, huqiqiy, infonnaciyahq ham siyasiy kolemdegi 6z-
ara kelisimierdi qamtip aladi. 
Butman tisqan globallasiw processi dunyamn iri regionlarmda 
xojahq juritiwdin bazar sistemasin maqsetli qaliplestiriwge 
qaratilgan mamleketler arahq muwapiqlastinlgan ilajlardi qamtip 
aladi. 
Mikroekonomikahq darejedegi globallasiw kompaniyalar 
iskerliginin ishki bazardan tisqanda keneyiwi natiyjesinde juzege 
keledi. Kop gana iri transmilliy korporaciyalar global kolemde 
hareket qiladi ham usi jaqtan transmilliy korporaciyalar globallasiw 
processinin subyekti bohp, om hareketke keltiriwshi tiykargi kush 
bohp esaplanadi. 
Globallasiw processinin abzalhqlan sipatinda tomendegilerdi 
atap otiw mumkin: 
- globallasiw xaliq arahq bazarimn kusheyiwin juzege 
keltirdi. Bazarlardin keneyiwi ham ondagi baseki processinin 
kusheyiwi tek gana milliy darejede al, jahan koleminde islep 
shiganwdm osiwin qiziqtniwshi xaliq arahq miynet boliniwinin 
terenlesiwine jane qaniygelesiwine ahp keledi; 
- islep shiganw tarmaqlannda unemliliktin artiwi. Bui jagday, 
bahalardiii paseyiwi ham xarejetlerinin qisqariwina, natiyjede 
turaqli ekonomikahq osiwge ahp keliwi mumkin; 
- globallasiwdm paydali tareplerinen jane biri-erkin sawdadan 
keletugin utis barliq mamleketlerdi qanaatlandiradi; 
29 

---

- sirt el mamleketlerdin joqan ilimiy-texnikahqaliq, 
texnologiyahq janahqlarm ameliyatqa engiziw natiyjesinde 
ekonomikaliq turaqliqqa erisiliwi; 
- globallasiw processinde xahq arahq baseki kusheyip miliiy 
bazardagi ishki basekilesshilerge sirtqi bazardagi kushli tarepler de 
qosiladi ham natiyjede bahalardi tomenletiw ham joqan sapah 
onimlerdi tanlaw imkaniyatm beredi; 
- globallasiw procesi sirt el mamleketlerdin joqan ilimiy-
texnikahq, texnologiyahq ham sahstirmali kem qarejet talap 
qihnatugin janaliqlardi ameliyatqa engiziw imkaniyatm beredi. 
Bunda jahan kolemindegi innovaciyalardi ameliyatqa uzliksiz 
engiziliwine mumkinshilik jaratiladi. 
Globallasiw processinin unamsiz aqibetlerin juzege keltiriwshi 
mashqalalar sipatmda tomendegilerdi atap otiw mumkin: 
- globallasiw abzalliqlannm miliiy ekonomikalar 6z aldma 
tarmaqlan ortasmda bir turde bolistirilmewi; 
- miliiy ekonomikada sanaatlasiwimn pasenlewi; 
- ayinm mamleketlerde miliiy ekonomikam qadagalaw qihw 
processi 6z betinshe hukimetten basqalarga, atap aytsaq kushli 
mamleketlerge yaki transmilliy korporaciyalar lqtiyarma otiwi; 
- jahan koleminde miliiy ekonomikalardih 6z-ara baylanishgi 
sebepli global turaqsizliqtin yaki regionalliq darejede fmanshq 
tarawdagi turaqsizliqtin juzege keliwi. Miliiy ekonomikalarda 
juzege keliwshi ekonomikaliq turgmliqlar yaki krizislerdm 
regionalliq hatte global darejede unamsiz aqibetlerge ahp keliwi; 
- globallasiw miliiy ham jahan ekonomikaliq rawajlaniwimn 
turaqsizhgi ham tegis emesligin kusheyttiredi. Usi jagday miliiy 
xojahq komplekslerinin global bazar sharayatlannda natiyjeli 
iskerlik jurite almaj/tugm eksportqa bagdarlangan islep shiganw 
buwmlanna boliniwi menen baylamsh; 
- globallasiw mamlekettin makroekonomikahq darejede 
tartipke sahw rolin sezilerli darejede shekleydi ham mamlekettin 
ishki, sirtqi ekonomikaliq baylanislarga tasir korsetiwin dasturli 
tetiklerin ozgertirip jiberedi; 
- globallasiw islep shiganw ham tutimwda unamsiz sirtqi 
faktorlardm xahq arahq tarqahwma alip keledi. TMKlardm global 
30 
jahan bazarlarina shigiwi ham globallasiw processinen payda 
ahwga umtihwi bansindagi kushli baseki olardm atirap-ortaliqti 
pataslawshi islep shiganw yaki den sawhq ushm ziyanh ondirilgen 
onimlerdi jaratiw siyaqli jamij^et ushm ziyanh iskerlik penen 
shugillaniwlanna ahp keledi. 
Globallasiw processi mamleketler ushin joqanda atap 
otiigenlerden tisqan jane koplegen mashqalalardi juzege keltiriwi 
mumkin. 
- rawajlanip atirgan mamleketlerde texnologiyahq process 
artta qaliwmin kusheyiwi; 
- socialliq-ekonomikahq qatlamlerargage ajirahwmm artiwi, 
marginalizaciya qateri (jahan darejesindegi ekonomikaliq osiwden 
qahp ketiwinin bisheyiwi); 
- xahqtin tiykargi boleginde jarhlamwinm artiwi; 
- fmanshq turaqhq darejesi tomen bolgan mamleketler 
ortasmdagi bayiamshqtin kusheyiwi; 
- TMKlar tarepinen mamleketlerde miliiy ekonomikaliq 
siyasatti juritiwge tosqmhq qilmiwi; 
- keleshektegi rawajlaniwga tosqmhq qihwshi sirtqi qanz 
darejesinih osiwi ham basqalar. 
Joqandagi maghwmatlar tiykarmda atap otiw mumkin, 
globallasiw bul obyektiv, quramali ham qarama-qarsihqli process 
bohp, onni tiykarm jahan ekonomikasmm integraciyalasiw, 
transmilliylesiw ham internacionaliasiw processleri quraydi.