R. T. Adilchaev Berdaq atindagi

23 

---

Globallasiw processinin derekleri 
* 
Birinshi derek 
i 
Xahq araliq miynet boliniwshiligi 
i 
Ilim- texnika rawajlaniwi 
I 
Ekinshi derek 
$ 
Ekonomika liberallasiwi 
i 
Proteksionizmdi sheklew ham sawda sathqti 
erkinlestiriw 
+ ~ 
Ushinshi derek 
Transmilliylestiriw processinin kusheyiwi 
; $ 
TTXI koleminin artiwi 
j 
Xizmetler korsetiw tarawmm artiwi 
2.2- sizilma. Globallasiw processinin tiykargi derekleri 
Zamanagoy transmilliy korporaciyalar, onimdi islep shiganwga 
qaniygelesken TMKlardan pariqli turde, tiykarman informaciyaliq 
ham finansliq bazarlarda xizmet korsetpekte. Usi bazarlardm global 
kolemine birlesiwi payda bolmaqta ham natiyjede birden bir jahan 
finansliq-informaciyahq rnakani qaliplespekte. Usigan muwapiq 
turde TMKlardin ham olar menen shenberles baylanista bolgan 
24 
milliy ekonomikahq duzilmeler jane sholkemlestiriwdin roli artip 
barmaqta. 
Hazirgi payitta jana texnologiyalardm 80% TMKlar tarepinen 
jaratilmaqta, ayinm jagdaylarda olardm daramatlan ayinm iri 
mamleketlerdin jalpi milliy daramatinan artip ketpekte. Dunyamn 
100 iri ekonomikasi tarepinen 51 onndi TMKlar iyelegen. Olardm 
xizmetinin ahmiyetli bolegi gipertexnologiyalardi (yaki 
metatexnologiyalar) islep shigiw menen baylamsh. Bular qatanna 
jana kompyuterler awladi, kompyuter dasturleri, islep shigariwda 
paydalamlatugm texnologiyalardi ham basqalardi kiritiw mumkin. 
Globallasiw processinin jane bir ahmiyetli tarepi texnologiyahq 
innovaciyalar rawajlamwm sholkemlestirip, jana texnologiyalar 
globallasiwm hareketke keltiriwshi kush boliwi menen birgelikte 
xahq araliq basekilesiwdi kusheytirgen jagdayda onm rawajlamwm 
ham mamleketler ortasmda tarqahwm qanaatlandiradi. 
Globallasiwdm tortinshi deregi sipatinda erkin sawda 
sistemasm ham bazar ekonomikasm bahalawda global ham 
pikirlewge erisiwdi keltiriw mumkin. 
Demek, jahan ekonomikasi globallasiwmin jane bir ahmiyetli 
qasiyeti, XX asirdin aqirgi jillannda finans bazarlannm jedel 
rawajlaniwmda payda boldi. Finans bazarlannm (valyuta, fond, 
kredit ham t.b.) jana roli keyingi jillarda jahan ekonomikasi 
arxitekturasm keskin ozgertirdi. Bir neshe on jillar ilgeri finans 
bazarlannm tiykargi maqseti ekonomikamn real sekton iskerligin 
tamiyinlewden ibarat edi. Hazirgi dawirde bolsa, jahan finans 
bazarmdagi ozgerisler putkil dtinya mamleketleri ekonomikasina 
tasir korsetiwdin ahmiyetli fakton sipatmda payda bolmaqta. 
Finansliq globallasiw processi aynqsha jahan ekonomikasinm 
ush tiykargi oraylannda kusheygen bohp, olarga AQSH, Batis 
Evropa ham Yaponiya kiredi. Finansliq spekulyaciya operaciyalan 
ham usi ushlik shegaralannan sirtqi dunyaga tarqaladi. Valyuta 
bazarinm global aylanisi bir kun dawammda 0,9-1,1 trln AQSH 
dollargajetedi.