R. T. Adilchaev Berdaq atindagi

' 
Jahan dkonomikasi 
Jahaa 
ekonomikasmda 
kapital ham 
mvesfkiyalar 
hareketi 
Xahq araliq sawda 
Ъ^. 
Xahq araliq finans 
qatnasiqlan 
Jahto, 
ekonomikasmda 
kapital ham 
iavesticiyalar 
Mreketi 
Xahq araliq sawda 
1.1-sizilma. Xaliq araliq finans qatnasiqlan ham xahq araliq qayta islep 
shigariw processlerinin 6z-ara baylanishhgi 
Xahq araliq finans 6z aldma sistema sipatmda xizmet ahp 
baradi ham onm elementlerine tomendegiler kiredi: 
- Jahan valyuta sistemasi - milliy ham rezerv valyutalar, xahq 
araliq valyutalar, 6z-ara konvertaciya shartleri, valyuta pariteti, 
valyuta kursi, valyuta kurslarm tartipke saliwdin milliy ham xahq 
araliq mexanizmlerinen duzilgen; 
- Xahq araliq esap-sanaqlar - finanshq instramentler, islep 
shigariw faktorlan, tovarlar hareketi, sonday-aq, xahq araliq esap-
sanaqlar menen baylamsh barhq operaciyalardi sawlelendiriwshi 
tolem balansma xizmet qiladi; 
- Xahq araliq finans bazarlan ham belgili finanshq 
instrumentler sawdasi mexanizmleri - valyuta, kredit, qimbat bahah 
qagazlar; 
- Xahq araliq sahqqa tartiw - pul qarjilan fondlann 
qaliplestiriw usih sipatmda; 
- TMKlardtri xahq araliq finanshq menedjmenti, bunda 
transmilliy qarjilandmw, riskierdi basqariw, xahq araliq 
investiciyalaw processi tiykargi ormga shigadi. 
1.2. Jatian finanshq ortahgi ham onda xahq araliq finans 
qatnasiqlanmn tutqan orm 
Jahan ekonomikasmin sistema sipatindagi iskerligi tovarlar, 
xizmetler ham islep shigariw faktorlarmm hareketi menen 
baylamsh. Usi baylamshq tiykannda xahq araliq fmans qatnasiqlan 
juzege keledi. 
Xahq araliq finans qatnasiqlan bul xahq araliq fmans bazan 
qatnasiwshiian bolgan tareptin qararma muwapiq turde ozine 
tiyisli bolgan sirt el valyutalardin hareket processinde 
kiassifikaciyalamwshi fundamental ekonomikahq kategoriya 
esaplanadi. 
1970-jillarda xahq araliq finans sistemasmda sezilerli ozgerisler 
payda boldi ham usi ozgerisler tasirinde zamanagoy jahan valyuta-
finans sistemasi qaliplese basladi. Jahan finans sistemasmdagi 
ozgerisler ham xahq araliq finans qatnasiqlanmn rawajlamwi kop 
jaqtan transmilliy korporaciyalar iskerligi menen baylamsh bohp, 
olar tarepinen putkil dunya boylap islep shigariw tarmaqlann 
jaratiw jane barliq resurslardan natiyjeli paydalaniwga qaratilgan 
global strategiya amelge asinldi. Sonday-aq, xahq araliq fmans 
qatnasiqlan rawajlamwinda finanshq tarepten turaqh jane kop sanh 
sirt el fmanslarga iye bolgan transmilliy bankler ahmiyetli rol 
oynaydi. 
9 

---

Xaliq arahq krediflewden paydalaniw qasiyetinin ozgeriwi 
menen baylanish tiirde xaliq arahq kredit bazan kolemi keskin 
artip bardi. Onin aqirgi jonelisi tek gana xaliq arahq ayirbaslaw 
tarawi (onimler, xizmetler ham tb.) al, islep shiganw tarawi da 
boldi. Bui jagday, bir qansha iri kreditlerdi uzaq muddetlerge 
tartiwdi, sonday-aq, fmans-kredit xizmetleri kompleksin 
rawajlandinwdi talap etedi. 1970-jillarda xahq arahq kreditti tolem 
balansinin bolistirilgenligin tikkeley yaki janapay qarjilandinw 
ushin paydalana basladi. Jeke firmalar menen bir qatarda iri 
qanzdarlar sipatmda hukimetler, mamleket sholkemleri ham 
karxanalar, xahq arahq kredit sholkemleri juzege keldi. 
Usi dawirde neftti import qihwshi rawajlangan ham rawajlanip 
atirgan mamieketler tolem balanslan jami bohstirilgenliginih derlik 
60% xahq arahq kapital bazarlan esabman qarjilandirildi. Xahq 
arahq kredit koleminin artiwi tek gana evrokreditlerdin osiwi 
esabman ernes, al sirt el kreditlew bazarlan keheyiwi esabman 
payda boldi. Yaponiya milliy valyutasi «iena» esabman sirt el 
kreditler bazan koleminin artiwi natiyjesinde Tokioda ienadagi sirt 
el obligaciyalar emissiyasi kolemi keskin artti. Usi awhal 
natiyjesinde Yaponiya ienasi evrovalyuta bazannda ken qollamla 
basladi. 
1970-jillarda xahq arahq kapital bazan keneyiwine bir qatar 
faktorlar tasir korsetti bam natiyjede xahq arahq resurslar aylamwi 
ham likvidligi asip bardi. Usi dawirde jahan ekonomikasi eki neft 
krizisin bastan keshirdi ham neft bahasimn birden keskin 
ozgeriwine sebep boldi. Usi jagday natiyjesinde neft eksport 
qihwshi mamleketlerde iri valyuta artiqshahgi, neft import 
qihwshilar bolsa, atap aytsaq koplep rawajlangan mamleketlerde 
usi esaplar boymsha deficit juzege keldi. Bui deficit tiykannan 
recipient-mamleketlerge xahq arahq bankler, evroobligaciyalar 
bazan arqah tolegen neftedollariar esabina qaplandi. 
Jahan ekonomikasinda juz bergen basqa ahmiyetii ozgerisler 
ham xahq arahq finans qatnasiqlan rawajlaniwma unamli ham 
unamsiz tarepten sezilerli darejede tasir korsetti. Usi ozgerisler 
qatarma jahan ham regionalhq valyuta sistemalanndagi ozgerisler, 
valyuta sistemasi tareplerinin ozgeriwi, qanzdarhq krizisleri, 
10 
mamieketler tarepinen ekonomikahq integraciyahq birlespelerdin 
duziliwi, xahq arahq ham regionalhq finans sholkemlerinin payda 
bohwi, transmilliy korporaciya ham bank xizmetlerinin keneyiwi, 
jahande juz bergen fmanshq-ekonomikahq krizislerdi kiritiw 
mumkin. 
1.2-sizilma. Xaliq arahq finanstm qurami 
Xahq arahq finanstm barhq sholkemlestiriw elementleri jahan 
finanshq ortahgmda birlesedi. Jahan finanshq ortahgi investorlar 
ham kotporaciyalar finansi, bankler basqanwshilan qabil qihwshi 
qararlarga tasir korsetedi jane jahan finans bazan osiwi sharayatin 
aniqlaydi. 
Xahq arahq finans sistemasimn tiykargi funkciyalan sipatmda 
tomendegilerdi korsetiw mumkin: 
- valyutalar ayirbaslaw ham esap-sanaq sistemasi shartlerinin 
birdey bohwi; 
- valyuta kurslan rejimlerin tartiplestiriw ham valyuta 
shekllewlerin tartipke sahw; 
- xahq arahq valyuta likvidligin tartipke sahw; 
- kredit, qamsizlandmw, investiciya ham fond operaciyalan 
xahq arahq qagiydalann uluwmalastrnw; 
- usi funkciyalardi amelge asinwshi ham qadagalawshi xahq 
arahq finans institutlann sholkemlestiriw. 
ii 

---

Xaliq araliq finans qatnasiqlannm subyektleri sipatinda 
tomendegiler qatnasadi: mamleket, karxana, sholkemler, firmalar 
jane xaliq araliq sholkemler ham finaris institutlari, transmilliy 
korporaciyalar, transmilliy bankler, birjalar, fizikaliq tarepler. 
Xaliq araliq finans qatnasiqlan turli mamleketlerdin xojaliq 
juritiwshi subyektleri ortasmda, mamleket ham basqa mamleketler 
hukimetleri jane xaliq araliq sholkemler ortasmda, mamleket ham 
karxanalar menen xaliq araliq fmans institutlari ortasmda juzege 
keliwi mumkin. 
Mamleket xaliq araliq finans tarawmda iskerlik korsetiwshi 
tiykargi subyekt bolip esaplanadi. 
Orayhq bankler - bul ekonomikani mamleket tarepinen tartipke 
sahw organlan bolip, olarga monopol turde banknotalar shiganw, 
pul qatnasigi, kredit ham valyuta kursm tartipke sahw, valyuta 
zapaslarm saqlaw waziypalan biriktirilgen. 
Xaliq araliq sholkemler - olar xaliq araliq shartnama tiykarinda 
sholkemlestirilgen bolip, barqulla iskerlik korsetiwshi organlarga 
iye bolgan jagdayda jahan xojahgi birliklerinin ekonomikahq, 
socialhq rawajlamwma jardemlesiw waziypalann onnlaydi. 
Xaliq araliq valyuta-kredit ham finans sholkemleri - jahan 
ekonomikasm turaqlastinw maqsetinde xahq araliq valyuta ham 
finans-kredit qatnasiqlarm tartipke sahw ushm mamleketler araliq 
kelisimler tiykarinda sholkemlestirilgen ekonomikahq qalnasiqlar. 
Xahq araliq finanstm rawajlaniwrnda transmilliy korporaciyalar 
ham transmilliy bankler siyaqh subyektler zararli rol oynaydi.