R. T. Adilchaev Berdaq atindagi

89 

---

8. Evropa Tikleniw ham Rawajlamw banki (ETRB) qasban 
ham ne maqsette sholkemlestirilgen? 
A) 1982-jilda Londonda sholkemlestirilgen bolip, Orayhq ham 
Shigis Evropanin buringi socialistlik awqamda bolgan 
mamleketlerin bazar ekonomikasma otiwine jardem beriwden 
ibarat. 
B) 1990-jilda Londonda sholkemlestirilgen bohp, Orayhq ham 
Shigis Evropanin buringi socialistlik awqamda bolgan 
mamleketlerin bazar ekonomikasma otiwine jardem beriwden 
ibarat. 
C) 1992-jilda Parijde sholkemlestirilgen bolro, Orayhq 
Evropanin burmgi socialistlik awqamda bolgan mamleketlerinde 
islep shiganwdi rawajlandinwga kreditler ajiratiwdan ibarat. 
D) 1995-jilda Italiyada sholkemlestirilgen bolip, Orayhq ham 
Shigis Evropa mamleketleri ekonomikasm rawajlamwma jardem 
beriwden ibarat. 
9. Xahq arahq Tikleniw ham Rawajlamw Bankinin 
(XTRB) tiykargi maqseti... 
A) agza mamleketlerge qisqa muddetli kredit beriw arqah 
olardin ekonomikasm rawajlandinwga komeklesiw bolip 
esaplanadi. 
B) agza mamleketlerge uzaq muddetli kredit beriw arqah 
olarda valyuta qatnasiqlarmin rawajlaniwina komeklesiw bohp 
esaplanadi. 
C) agza mamleketlerge uzaq muddetli kredit ham qanzlar 
beriw jane jeke investiciyalardi kepillestiriw arqah olardin 
ekonomikasmin rawajlaniwina komeklesiw bohp esaplanadi. 
D) mamleketlerge qisqa muddetli qanzlar beriw arqah olarda 
islep shiganwdi rawajlandinwga komeklesiw bohp esaplanadi. 
10. Invesliciyaliq tartislardi sheshiw boymsha xahq arahq 
oraydin (ITSHXO) tiykargi maqseti qaysi juwapta d u n s 
korsetilgen? 
A) xahq arahq investiciyahq tartislardi sheshiw ham tareplerdi 
6z-ara jarastinwga keltiriw ushm huqiqiy imkaniyatlann 
tamiyinlew bohp esaplanadi 
90 
B) mamleketlerge investiciya agimin bagdarlawga komeklesiw 
bohp esaplanadi. 
C) mamleketlerge sirt el valyutada kreditler beriw bohp 
esaplanadi. 
D) mamleketlerde islep shiganwdi rawajlandinwga 
komeklesiw maqsetinde investiciya ajiratiw bohp esaplanadi. 
91 

---

5-bap. JAHAN VALYUTA SISTEMASI HAM ONIN 
RAWAJLANIW BASQISHLARI 
5.1. Jahan valyuta sistemasi ham onm tiykargi funkciyalan 
5.2. Jahan valyuta sistemasmm rawajlaniw basqishlan ham 
onin qasiyetleri 
5.3. Evropa valyuta sistemasmm tiykargi elementleri ham 
rawajlaniw basqishlan 
5.1. Jahan valyuta sistemasi ham onm tiykargi funkciyalan 
Xahq araliq finans qatnasiqlan rawajlamwinda valyuta 
sistemasmm natiyjeli sholkemlestiriliwi ham onm turaqhgi 
ahmiyetli onn tutadi. Valyuta sistemasi degende, valyuta 
qatnasiqlarin sholkemlestiriwdin sholkemlestiriw-huqiqiy formasi 
tusiniledi. Valyuta sistemasmm jagdayi mamlekette valyuta 
qatnasiqlarin basqanw ham tartipke saliw processine tikkeley 
baylamsh boladi. 
Valyuta sistemasmm ush tiykargi foimasin ajiratip korsetiw 
mumkin: 
- Milliy valyuta sistemasi - belgili bir mamleket aymagmda 
valyuta qatnasiqlarin sholkemlestiriw, tartipke saliw menen 
baylamsh ilajlar kompleksin anlatadi; 
- Regionalhq valyuta sistemasi - belgili bir region 
shenberindegi mamleketler baslamasma qaray sholkemlestirilgen 
valyuta sistemasm aiilatadi. 
- Jahan valyuta sistemasi - mamleketler ortasmdagi valyuta 
qatnasiqlarin arnelge asmw ushin sholkemlestirilgen, instrument, 
shartnamalar, tartip-qagiydalar ham sholkemlestiriwdin kompleksi 
esaplanadi. 
Jahan valyuta sistemasmm tiykargi waziypasi, xahq araliq 
sawda processinde ham turli valyutalardagi esap-sanaqlarda xahq 
araliq valyuta likvidligin tamiyinlewden ibarat. 
Jahan valyuta sistemasi tomendegi tiykargi funkciyalardi 
orinlaydi: 
- tartipke saliw - valyutalar ortasmdagi qatnasiqlarga tasir 
korsetiwshi tolem balansmda juzege keletugin disproporciyalardi 
saplastinw; 
92 
- likvidlik - rezerv birliklerin aniqlaw jane tolem balansmin 
disproporciyalarin qaplaw ushin olardi qollaw imkaniyatlari ham 
sholkemlestiriw formalarm belgilew; 
- basqanw - xahq araliq finanshq institutlardi sholkemlestiriw 
ham olardin wakillikleri arqah esap-sanaqlardm uzliksizligin 
tarriiyinlep bariw. 
Jahan valyuta sistemasmm tiykargi maqsetleri bohp 
tomendegiler bohp esaplanadi: 
- mamleketler ortasmdagi xahq arahq esap-sanaqlardm 
uzliksizligin tamiyinlew; 
- mamleketler milliy valyutasi turaqhgin tamiyinlewdi qollap-
quwatlaw; 
- jahan xojaligimn turli ekonomikaliq sistemalan ortasmda 
natiyjeli miynet bolistiriliwin tamiyinlew; 
- jahan islep shiganw uluwmahq koleminin osiwine ham 
jergilikli xahqtm bantlik darejesinin asiwma erisiw; 
- milliy ekonomikalarda ruraqli ekonomikaliq osiwdi 
tamiyinlew; 
- inflyaciyam jilawlaw ham sirtqi ekonomikaliq ten 
salmaqhqti uslap tunw ham t.b. 
Valyuta sistemalan belgili elementlerdi ozine qamtip algan 
jagdayda iskerlik juritedi. 
Milliy valyuta sistemasi tomendegi elementlerdi ozinde 
sawlelendiredi: 
- milliy valyuta; 
- milliy valyutanm almaslaniw rejimi; 
- milliy valyuta pariteti; 
- milliy valyuta kurs rejimi; 
- valyuta sheklewleri jagdayi; 
- mamlekettin xahq araliq valyuta! iq likvidligin tartipke saliw; 
- milliy valyuta bazannda operaciyalardi jiiritiw tartibi. 
Jahan valyuta sistemasma tomendegi elementler kiredi: 
- xahq araliq tolem qurah; 
- valyuta kurslann belgilew ham saqlap tunw mexanizmi; 
- valyutalardi konvertaciyalaw shartleri; valyutahq 
sheklewlerdi mamleketler arahq tartipke saliw; 
93 

---

- xaliq arahq valyutahq hkvidlikti tamiyinlew ham tartipke 
saliw; 
- xaliq arahq esap-sanaq formalarm uTuwmalastiriw; 
- altm ham valyuta bazarlarinda islew rejimleri; 
- valyuta qatnasiqlarm tartipke sahwshi mamleketler arahq 
institutlardm huqiq ham mirmetlemeleri. 
Jahan valyuta sistemasi rawajlamwina sezilerli tasir korsetken 
faktorlar sipatmda tomendegilerdi atap otiw mumkin: 
- onim islep shigariwdm rawajlaniw darejesi; 
- xaliq arahq miynet bolistiriliwi jedellesiw darejesi; 
- jahan bazari rawajlaniw darejesi; 
xoj ahq j uritiwdin sistemalan rawaj laniw darej esi. 
Mamleketler ortasmdagi eki tarepleme ekonomikahq 
qatnasiqlardm kop tarepleme qatnasiqlar sipatmda rawajlaniwi 
menen jahan valyuta sistemasmin ahmiyeti jane de arta basladi. 
Sebebi mamleketler ortasmdagi xaliq arahq sawda, kredit, 
investiciya ham kapital hareketi menen baylanisli bolgan finanshq 
qatnasiqlar jahan valyuta sistemasi shenberinde belgilengen malim 
principler tiykarmda amelge asinladi.