5.2. Jahan valyuta sistemasmiii rawajlaniw basqcshlari ham
onin qasiyetleri
Jahan valyuta sistemasmin natiyjeli jane turaqh iskerlik
korsetiwi onm jahan xojahgi duzilmesi ham jagdayma muwapiqhq
darej esine tikkeley baylanisli boladi. Xaliq arahq finanshq
jagdayda juzege kelgen bir qatar ozgerisler jane mamleketler
ortasmdagi ekonomikahq qatnasiqlar rawaj laniwinin tasiri
natiyjesinde jahan valyuta sistemasmin amel qihw tarepleri de
ozgerdi.
Jahan valyuta sistemasi rawajlaniw processinde tomendegi
basqishlardi basip otti:
- Parij valyuta sistemasi (1867-1914-j.);
- Genuya valyuta sistemasi (1922-1929-j.);
- Bretton-Vuds valyuta sistemasi (1945-1976-j.);
- Yamayka valyuta sistemasi (1976-jildan hazirgi dawirge
shekem).
94
Jahan valyuta sistemasmin daslepki basqishlannda altm
standarti (standart) sistemasi amel qildi. Altm standarti
sistemasmda mamleketler pul birlikleri qumna ten bolgan altmnin
belgili kolemi rasmiy turinde ornatildi, pullar bolsa altm tenge )^aki
banknota turine iye boldi. Olar qalegen payitta rasmiy omatilgan
kurs boyinsha altmga almaslamwi mumkin edi. Altm standartimn
tohq amel qihwi ushin eki tiykargi shart onnlamwi zariir edi:
birinshi, pul-kredit makemelerine milliy valyutani altmga qalegen
mugdarda aniq stavka boyinsha almastinw minneti jukletildi,
ekinshiden, aynqsha tarepler ushm altindi eksport ham import
qihw huqiqi bar edi. Adette, pul-kredit makemelerine tenge basip
shiganw qarejetlerin qaplaw ushin altmdi satiw ham satip ahw
bahalan ortasinda belgili bir panqti ornatqan edi. Usi dawirde altm
standartimn ush formasi amelde boldi:
- Altm tenge standarti. Usi basqishta altm tengeler aktiv
turinde aylamsta onn iyeledi;
- Altm quyilma standarti. Bui basqishta altm tengeler
aylamsta bolmadi jane olardi erkin turinde basip shiganw amelge
asinlmadi, pul-kredit makernelerinin minnetlemesi bolsa altm
quyilmalardi satiwdan ibarat boldi;
- Altm valyuta standarti. Usi basqishta pul-kredit makemeleri
milliy puliardi sirt el valyutalarga altm standarti tiykarinda
almastmldi.
Altm standarti sistemasmin ozine tan bolgan tarepleri
tomendegishe edi:
- har bir valyuta altm quramina iye bohp, valyuta birligi
belgili mugdarda altmga tenlestirildi;
- valyutalardm altin quramina qaray olardm altm paritetleri
ornatildi, usigan muwapiq valyutalardm 6z-ara kursi belgilendi;
- 6z aldma mamleket ishinde ham onnan tisqanda
valyutalardm altmga erkin almaslamwi tamiyinlendi. Mamleket
paritet qunina qaray altmdi satiw ham satip ahw minnetlemelerin
aldi;
- altm uluwma dunya juzlik puh sipatmda tan aiindi; altmnin
erkin turinde eksport ham importi jolga qoyiidi;
- pulga bolgan ishki talap ham milliy altin zapasi ortasmdagi
muwapiqhq saqlap turildi.
95
Usi dawirde altm standartina tiykarlangan xahq araliq esap-
sanaqlar mexanizmi qatan belgilengen kurs rejimin ornatti.
Birinshi jahan valyuta sistemasi XIX asirde altm
monometallizmi tiykarmda, altm tenge dasturi formasinda
qaliplesken. Parij valyuta sistemasinda altm birden bir jahan pull
sipatinda qabil qilmgan. Usi valyuta sistemasi, rasmiy turde 1867-
jilda Parij konferenciyasinda tan alindi ham hareketeta basladi.
Altm standarti talabina tiykarman bankler milliy valyuta
birligine altm tiykarin berip, milliy valyutam altmga satiw ham
satip aliw minnetlemelerin algan.
Altm tenge standartina tiyisli ozgeshelikler tomendegilerden
ibarat edi: tovarlar bahasmm altmda esaplaniwi, altm tengelerdin
erkin aylanista boliwi ham mamleketlik basip shiganwshi
tarepinen sheklenbegen mugdarda tengelerdi basip shiganwi,
altmga sahstirganda kredit pullarmin altm tengelerge erkin
almaslamwi, altmdi alip kiriw ham alip shigiwda sheklewler
ornatilmaganligi, ishki bazarlarda qagaz pullar altm tengeler menen
bir qatarda aylanista boliwi. Altm standarti amelde bolgan
dawirlerde altin paritetinen paydalamlgan.
Altm pariteti - rasmiy altin quramrna qaray turli mamleketler
pul birliklerinin 6z-ara sahstirmasm sawlelendiredi. Altin pariteti
valyuta kurslarm amqlawda tiykar bohp xizmet qilgan ham 1976-
jilda XVF tarepinen biykar etilgen. Yagmy,
AQSHta 1 troya unsiya altm (31,1 g) = 20,672 USD ($)
Ulh Britaniyada 1 troya unsiya altin = 4,248 GBP (£)
Altmnm valyutalardagi qum valyuta kursm amqlawga xizmet
eter edi:
$20,672 / £ 4,248 = 4,866, yagmy £ 1 = $ 4,866
Parij valyuta sistemasi tomendegi principlerge tiykarlangan edi:
- sistema tiykarin altm tenge standarti sholkemlestiriwi;
- milliy pul birliklerinin altm qurami ornatildi (Ulh Britaniya -
1816-jildan, AQSH - 1837-jildan, Germaniya-1875-jildan,
Franciya- 1878-jildan);
- altmga uluwmahq tolem qurah sipatmda jahan puh
funkciyasi berildi;
96
- orayliq bankler tarepinen emissiya qilmgan aylanistagi
banknotalar altmga erkin almastmlgan. Almaslaniw altm paritetleri
tiykarmda amelge asmlgan;
- valyutalar kursi moneta paritetinen «altm tochkalan»
shegarasmda awisiwi mumkin edi (±1% amelde qatah belgilengen
valyuta kurslan bolgan);
- altmnan tisqari xahq araliq aylanista angliya runt sterlingi
tan almgan;
- milliy altin zapaslan ham ishki pul usinisi ortasmdagi 6z-ara
qatnas uslap tunlgan;
- tolem balanslan qitshihgi altm menen qaplangan.
Usi dawirde valyuta kurslarmm turaqhgm mamleketler ortasmda
altmnm erkin hareketi tamiyinlegen. Altm standartmin engiziliwi
har bir qatnasiwshisi maroleketten 6z valyutasm altmga qatan
belgilengen kurs boymsha konvertaciya qiliwdi talap eter edi. Altm
qurarmn esaplaw jardeminde aniqlangan valyuta ayirbaslaw kursi
har bir valyuta ushm altm paritetin belgileydi.
Parij valyuta sistemasi hareket etken sharayatta altin ishki
bazarlarda tenge korinisinde aylanista bolgan, burrnan tisqari
kommerciyahq banklerinin rezervleri turinde xizmet qilgan.
Altm standarti mamleketlerde tolem balansm, pul aylamsm,
xahq araliq rezervlerdi, sirtqi ekonomikahq baylamslardi jane islep
shiganwdi bir salmaqta tartipke sahwda ahmiyetli rol oynagan.
Parij valyuta sistemasinda sholkemlestirilgen altin tenge standarti
birinshi jahan urisma shekem, tolem balansi ham valyuta kursm
tartipke sahwdm bazar mexanizmi amelde qollangan dawirde bir
qansha natiyjeli xizmet korsetken.
Tolem balansinda deficit bar bolgan mamleketler deflyaciyaliq
siyasat otkiziwge majbur bolgan, bunda pul massasin altmdi
shegaradan tisqanga shiganw arqah qisqartmwga erisken.
Altm standartmin abzalhqlan sipatmda tomendegilerdi korsetiw
mumkin:
- valyuta kurslan keskin terbelisinin joqhgi;
- pas inflyaciya darejesi.
Parij valyuta sistemasi shenberinde sholkemlestirilgen altm
standarti bir qatar kemshilikierge iye bolgan. Altin standarti jahan
97
ekonomikasmda aylanistagi pul massasi menen altm qazip ahw
ham islep shiganw ortasmda bayianishqti juzege keltirdi. Usi
sharayatta jana altm kanlerin ashqan ham oni qazip ahwdi
kobeytiw transmilliy inflyaciyaga ahp kelgen. Kerisinshe, eger
altm islep shiganw kolemi islep shiganwdin real kolemi osiwinen
arqada qalsa bahaiar darejesinih jalpi paseyiwi baqlangan.
Sonday-aq, altm standarti hareket etken dawirde milliy
ekonomikamn ishki mashqalalann saplastmwga bagdarlangan
garezsiz pul-kredit siyasatin amelge asinwdin imkaniyati
bolmagan. Altmga konvertirlengenlikti usiap turgan jagdayda pul
emissiyasi arqah qarejetlerin qarjilandiriwga hareket qilgan
qalegen mamlekette altm zapasmm shet elge shigip ketiwi jagdayi
juz bergen. Bui jagday, barhq Evropa mamleketlerin birinshi jahan
unsi dawirinde altm standartinan waz keshiwine majbur etti.
Sebebi, uns qarejetlerin qarjilandinwdi tek qagaz pullar emissiyasi
esabinan amelge asinw mumkin edi.
Uns qarejetlerin qaplawda sahqlar, zayomlar menen birge altm
ham jahan puh sipatinda sanplandi. Kop gana mamleketler
tarepinen valyuta sheklewleri ornatildi. Valyuta kurslan majburiy
turinde ornatilgan bohp, sonhqtan bul real ernes edi. Uns baslamwi
menen orayliq bankler altmdi almastmwdi toqtatti ham qarejetlerdi
qaplaw ushm emissiyam kobeytti. 1920-jilga kelip AQSH dollarga
sahstirganda font sterling 1/3 bolimge, francuz franki ham italiya
lirasi 2/3, nemis markasi bolsa 96%ga qadirsizlendi.
Altin standarti bazar ekonomikasi sharayatlanna ham
rawajlanip atirgan xojahq baylamslan kolemine juwap
bermegenligi sebepli aste-aqirmliq penen joq boldi. Altm tenge
standarti pul ham valyuta sistemasi sipatinda amel qiliwdi
toqtatqan ham jahan valyuta sistemasm basqa turinde duziliwine
mutajlik sezilgen.
Birinshi jahan unsinan keyin mamleketler ortasmdagi sirtqi
ekonomikahq baylanislardm qayta tiklenivri natiyjesinde jahan
valyuta sistemasimn jana tareplerin islep shigiwga zarurlik tuwildi.
Usi dawirden jahan valyuta sistemasi rawajlamwmin jana basqishi
amel qila basladi. Usi basqish altm quyilma standarti yaki Genuya
valyuta sistemasi sipatinda atama aldi.
^s
1922-jilda Genuyada otkizilgen fmanshq ham ekonomikahq
maseleler boymsha xahq arahq konferenciyada rawajlangan
mamleketlerdegi altm zapaslan sirtqi sawda ham basqa
operaciyalar boymsha esap-sanaqlardi tartipke sahw ushm jeterli
emes dep korsetildi. Xahq arahq aylanista altm ham font
sterlingten tisqan AQSH dollannan da ken paydalamw usinis
etildi. Xahq arahq tolem qurah rolin ormlawga bagdarlangan eki
valyuta da deviz atamasin aldi. Germaniya, Avstraliya, Daniya,
Norvegiya siyaqh kop gana mamleketler altm deviz standartma
qosildi.
Genuya valyuta sistemasmm tiykargi principleri aldmgi Parij
valyuta sistemasi principlerine uqsas edi. Usi sistemada da altm
aqirgi jahan puh sipatindagi rolin saqlap qaldi, somri menen
birgelikte altm paritetleri de qaldmldi.
Genuya valyuta sistemasi tomendegi principlerge tiykarlanip
xizmet korsetken:
1. Sistema tiykarm altin-deviz valyutalar quragan. Usi dawirde
30 mamlekettin pul sistemasi altm-deviz standartma tiykarlandi.
Biraq, zapas valyuta darejesi rasmiy jaqtan hesh bir valyutaga
berilmedi, font sterling ham AQSH dollari usi tarawda jetekshilik
ushm basekilesti.
2. Altm paritetleri saqlap qalmdi. Valyutalardm altinga
almaslamwi tek gana tikkeley jol menen (AQSH, Franciya, Ulh
Britaniya) al, tikkeley bolmagan, sirt el valyutalar arqah da amelge
asinldi.
3. Erkin juziwshi valyuta kurslan rejimi qayta tiklendi.
4. Valyutam tartipke sahw aktiv valyuta siyasati turinde xahq
arahq konferenciyalarda amelge asinldi.
Altm deviz standarti altm standartmm belgili tuiin anlatip,
bunda 6z aldina milliy banknotalar altmga emes, al basqa
mamleketlerdin valyutalanna (altm quyilmalarga almasiwishi
devizlerge) almastmlatugm edi.
Usi sharayatta, milliy valyutalardi altmga almastinwdm eki
tiykargi usih duzildi:
1) tikkeley - deviz rolin ormlawshi (font sterling, AQSH
dollari) valyutalar ushm;
99
2) tikkeley bolmagan - bul sistemanm qalgan barliq valyutalan
ushin.
Usi jahan valyuta sistemasinda erkin jiiziwshi valyuta kurslan
principi qollamlgan. Genuya sistemasmm principlerine muwapiq
agza mamleketlerdin orayiiq bankleri milliy pul birlikleri valyuta
kurslannm mumkin bolgan terbelislerin valyutam tartipke sahw
usillann (tiykannan valyuta intervensiyasi) qollagan jagdayda
uslap tunwlan zarur edi.
Altm-deviz standartmin ken tarqaliwi bir mamleketti
basqalarma baylamshgm kusheyttirdi. Biraq, altm standartmin
deviz formasi kop lslemedi. 1929-1931-jillardagi jahande juz
bergen krizis usi sistemam putkilley izden shigardi. Krizis 6z
nawbetinde, deviz valyutalarga da unamsiz tasirin korsetti. 1931-
jilga kelip Ulh Britaniya altm standartin biykar qihwga majbur
boldi, mnt sterling bolsa devalvaciya qilmdi. Sonday-aq, valyuta
ham ekonomikaliq qatnasiqlarda Angliyaga baylanisli bolgan bir
qatar Evropa mamleketleri, Egipet, Malayziya, Indiya
mamleketlerinin valyutalan satsizlikke ushiradi. Keyin ala, bul
sistema Yaponiya ham Franciya tarepinen biykar qilmdi. 1933-jilda
bolsa AQSH hukimeti banknotalardi altinga almastmwdi jane
altmnm shegaradan shiganhwin qadagan etti, dollar bolsa 4 1 % ge
devalvaciya qilmdi.
1930-jillardm ortalanna kelip jahan valyuta sistemasmm
turaqsizligi kusheydi ham kop gana mamleketler 6z valyutalarm
devalvaciya qildi. Valyuta tarawmdagi kiizis jagdayi, jahan
v a l u t a sistemasinda ilajlardi amelge asinwdi ahlatti.
1926-1936-jillardagi jahan valyuta krizisinin tiykargi
ozgeshelikleri tomendegilerden ibarat edi:
- dawirlik qasiyeti: valyuta krizisi jahan ekonomikaliq ham
pul-kredit krizisi menen qosilip ketti;
- duzilisi qasiyeti: jahan valyuta sistemasi principled - altm
deviz standarti satsizlikke ushiradi;
- dawamhligi: 1929-jildan 1936-jilga shekem.
- tasir darejesi: qatar valyutalar kursi 50-84%ga shekem
paseydi.
100
- rawajlaniw jagdayi: krizis tiirli payitta turli tasir arqah barliq
mamleketler ekonomikasm izden shigardi.
Genuya valyuta sistemasi shefiberindegi jahan valyuta
krizisinin basqishlan:
Birinshi basqish (1929—1930-jillar), agrar ham garezh
mamleketler valyutalarmm qadirsizleniwi arqali payda boldi jane
jahan bazarmda shiyki zatqa bolgan taiap keskin qisqardi.
Ekinshi basqishta (1931-jildm ortalannda) jahan valyuta
sistemasmm kushsiz buwini sirt el kapitaldin qaytiwi, rasmiy altm
zapasinin kemeyiwi ham banklerdin bankrotliqqa ushirawi sebepli
Germaniya ham Avstrij/ada juzege keldi. Germaniya valyuta
sheklewlerin engizgen jagdayda sirtqi qanz boymsha tolemlerdi
ham markani altmga almaslamwm biykar etti. Isjuzin mamiekette
altm standarti biykar qilmip, markanm rasmiy kursi «muzlatildi».
Ushinshi basqish jahan ekonomikaliq krizisinin kusheyiwi
sebepli 1931-jilda Ulh Britaniyada altm standartmin biykar etiliwi
arqah juzege shiqti. Bul jagdaydm tikkeley sebebi tolem balansi
jagdaymm jamanlasiwi ham tovarlar eksportinm jane «korinbes-
qol» operaciyalardan tusimnifi keskin qisqanwi sebepli mamleket
rasmiy altm zapasmm kemeyiwi boldi. 1931-jildin 21-sentabrine
kelip flint sterlingtin altm quyilmalarga almaslamwi biykar qilmdi,
onm kursi bolsa 30,5%ga paseydi. Bir waqittin ozinde UU
Britaniya sheriklik mamleketleri (Kanadadan tisqan) jane Ulh
Britaniya menen jaqm sawda baylanislarma iye bolgan
mamleketler valyutalan devalvaciya qilmdi. Germaniyadan panqh
turde Ulh Britaniyada mnt sterlingtin qadirin jane Londonnin jahan
finansliq orayi sipatindagi abiroym uslap tunw maqsetinde valyuta
sheklewleri engizilmedi. Usi dawirde Ulh Britaniya
devalvaciyadan tabisqa eristi, yagmy Angliya eksportyorlan
devalvaciyahq siyhq esabma valyuta dempingin amelde ken
qolladi ham natiyjede Ulh Britaniya tolem balansmm passiv saldosi
qisqardi.
Valyuta krizisinin tortinshi basqishmda altm standarti
ekonomikaliq krizistin keskin hawij ahwi natiyjesinde AQSHta
biykar qilmdi. Usi jagdaydifi tikkeley sebebi bahalardin tegis
bolmagan da keskin paseyiwi boldi jane massahq bankrothqti
101
keltirip shigardi. Banklerdin iri bolegi (mamleket bankleri
uluwmahq sanmin 40%) bankrothqqa ushirawi sebepli AQSHta
pul-kredit sistemasi izden shiqti ham dollar banknotalarm altmga
almastinw biykar etildi. AQSH milliy korporaciyalan basekige
shidamhgin asmw maqsetinde valyuta unslarm engiziw ushm altm
satip aliw job menen dollar kursm paseytiriw siyasatm otkizdi.
1934-jil yanvarma kelip dollar altmga sahstirganda 40%ga
qadirsizlendi ham 41%ga devalvaciya qilindi, altmnm rasmiy
bahasi bolsa 1 troya unsiyasina 20,67 dollardan 35 dollarga
koterildi. AQSH 6z milliy valyutasinm xahq arahq ornm
bekkemlew maqsetinde sirt el orayliq bankler ushm altmdi dollarga
usi bahada almastinw minnetlemesin aldi. Usi dawirde amelge
asinlgan dollardin devalvaciyasi AQSH eksportm bir qansha
xoshametledi, biraq ekonomikahq turginhq sharayatlarmda
mamlekette onimler bahasi birden asip ketti.
Besinshi basqishta, 1936-jil aqirlanna kelip valyuta krizisinin
orayi basqa mamleketlerge qaraganda altin standartm kobirek
qollap quwatlagan Franciyada juzege keldi. Jahan ekonomikahq
krizisi Franciyam basqa mamleketlerge sahstirganda kesh qaldi
jane bul mamlekette funt sterling ham doUarlardi altinga almastinw
processi tezlik penen amelge asmldi. Artip baratirgan altm
zapasina suyengen jagdayda Franciya altm standartm saqlap qahw
maqsetinde altm blogma jetekshilik qildi. Franciyamn altm
standartma tarepdarhgi onin tarixiy rawajlamw ozgeshelikleri
menen korsetildi.
Ekonomikahq krizis tolem balansi passivligin, mamleket
byudjeti bolistirilgenligin jane mamleketten altmmn shigrp ketiw
jagdaylarm juzege keltirdi. Altm standartinin jasalma uslap tunhwi
firmalardin basekige shidamligi paseyiwine sebep boldi. Franciya
eksporti kolemi keskin qisqanp ketti ham natiyjede hukimet
tarepinen banknotalardi altm quyilmalarga almastinw biykar etildi,
frank bolsa 25%ga devalvaciya qilindi.
Kjizis natiyjesinde Genuya valyuta sistemasi turaqhgm joyitti.
Ishki aylanista banknotalardi altmga almaslamwi biykar qihmwina
qaramastan, AQSH, Franciya, Ulli Britaniya orayliq banklerinin
kelisimine qaray altmmn valyutaga sirtqi almaslamwi saqlap
qahndi.
102
Altm valyuta standartinin krizisi valyutahq bilgasiqlar
dawirinde, tiykarinan, dollardin devalvaciyasi jane London xahq
arahq ekonomikahq konferenciyasi shenberindegi soylesiwlerde
satsizliklerdin kusheyiwi sebepli payda boldi.
Jahan valyuta sistemasi valyuta bloklarma ajiraldi. Valyuta
blogi -xahq arahq ekonomikahq qatnasiqlar tarawmda birden bir
siyasat aim baowshi jetekshi mamleket basshihgindagi fmanshq,
ekonomikaliq qatnasiqlarda 6z-ara baylanisli mamleketler topan
esaplanadi.
Valyuta bloklan ushm tomendegi ozgeshelikler tan:
- baylanisli bolgan valyutalar kursi toparga basshihq qihwshi
mamleketler valyutasina biriktirildi;
- blokqa kiriwshi mamlekettin xahq araliq esap-sanaqlan
jetekshi mamleket valyutasmda amelge asmldi;
- blokqa kiriwshi mamleketierdin valyuta zapaslan jetekshi
mamlekette saqlandi.
Tiykargi valyuta bloklan - ftmt sterling blogi - 1931-jilda jane
dollar blogi bolsa 1933-jilda Ulh Britaniya ham AQSH altm
standartman waz keshkeninen keyin juzege keldi. Sterling blogi
quramina Kanada ham Nyuf-undlendten tisqan Britaniya
awqarmna kiriwshi mamleketler kirdi. Sonday-aq, usi blokqa
Syangen aymagi jane Britaniya menen ekonomikahq jaqtan
baylanisli jaqin bolgan mamleketler - Egipet, Irak ham Portugal iya
kirdi. Keyin ala ogan Daniya, Norvegiya, Shveciya, Finlyandiya,
Greciya ham Iran da qosildi. Dollar blogma bolsa, AQSH, Kanada
jane Orayliq ham Qubia Amerikamn kop gana amerika kapitali ken
tarqalgan mamleketleri kirdi.
1933-jilda London xahq arahq ekonomikahq konferenciyasmda
altm standartm saqlawga hareket qihp atirgan mamleketler
(Franciya, Belgiya, Gollandiya, Shveycariya, Italiya,
Chexoslovakiya, Polsha) altm blogm diizdi. Usi blok
qatnasiwshilan ozlerinin vaiyutalarin ozgermes altm quramm
jasalma uslap tunwdi ham altm standartman waz keshken jane
vaiyutalarin devalvaciya qilgan mamleketierdin valyuta
dempinginen ziyanga ushiradi. Altm blogi aste-aqirmhq penen
1935-jilda idiradi ham Franciya 1936-jiida altm standartman waz
i03
keshiwi menen 6z xizmetin putkilley toqtatti. Valyuta unslannm
qurallannan biri bolip turaqlastinw fondlan xizmet qildi, Usi
fondlardan eksportti xoshametlew maqsetlerinde milliy valyuta
kursm paseytiriwde paydalanilgan. Bunday fondlar Ulh
Britaniyada 1932-jilda, AQSHta 1934-jilda, Belgiyada 1935-jilda,
Kanadada 1935-jilda, Gollandiyada 1936-jilda sholkemlestirilgen.
Ekinshi jahan unsi xaliq araliq valyuta ham ekonomikaliq
qatnasiqlardm tohq izden shigiwma sebep boldi. Xaliq araliq
sawda ham xaliq araliq finans qatnasiqlarimn tiykan putkilley
ozgerip ketti. Usi ozgerisler natiyjesinde mamleketler tarepinen
janajahan valyuta sistemasm sholkemlestiriwge baslama koterildi.
Bretton-Vuds valyuta sistemasi - ekinshi jahan urisman keyin
duzilgen ham milliy valyuta sistemalarm jetekshi mamleketler
valyuta sistemaga maslastmwga tiykarlangan jahan valyuta
sistemasi esaplanadi. Usi jahan valyuta sistemasi 1944-jil 22-iyulda
Bretton-Vudstagi (Nyu-Xempshir shtati) xaliq araliq
konferenciyada qabil qilmdi. Sonday-aq, usi sistema shehberinde
Xaliq araliq valyuta fondi ham Xaliq araliq tikleniw ham
rawajlaniw banki siyaqh sholkemlerdi duziw qaran qabil qihndi.
Bretton-Vuds sistemasi sawda esap-sanaqlan ham pul
qatnasiqlarm sholkemlestiriwdin xaliq araliq sistemasi esaplanadi.
Bui altm-deviz standartinan erkin sawda arqali valyutalardin talap
ham usmisi ten salmaqhgm ornatiwshi Yamayka sistemasina otiw
basqishi boldi. Bretton-Vuds sistemasinda altin menen bir qatarda
AQSH dollarga jahan puh mnkciyasi berildi.
Bretton-Vuds sistemasm sholkemlestiriwden maqset:
- xaliq araliq sawda kolemin qayta tiklew ham asinw;
- sirtqi sawda balansmdagi waqtmshahq qiymshihqlarga
shidam beriw ushm mamleketlerge finanshq resurslar ajiratiw;
- turaqh almasiw kurslarma iye bolgan, xaliq araliq valyuta
sistemasm sholkemlestiriw;
- qatan valyuta qadagalawi biykar qilmiwi ham barhq
valyutalardin konvertaciyalaniwma erisiw.
Bretton-Vuds sistemasmih aqibeti: mamleketler
ekonomikasinm dollarlasiwi, usi jagday pul massasm milliy
qadagalaw astma shigip ketiwine ahp keldi.
104
,
Bretton-Vuds sistemasi tomendegi tiykargi principlerge qaray
amel qlasti:
- xaliq araliq esap-sanaqlarda altin ozinih aqirgi pul
funkciyasm saqlap qaldi;
- dollar yaki altmdagi qatan belgilengen valyuta paritetleri
ornatildi;
- tiykargi valyutamn kursi (AQSH dollan) altmga sahstirrnah
qatan belgilendi;
- tiykargi valyutaga sahstirrnah qatnasiwshisi mamleketler
valyutalan ushm qatan belgilengen almaslamw kurslan ornatildi;
- orayliq bankler milliy valyutalardin tiykargi valyutaga
sahstirrnah turaqh kursin (±1%) valyuta intervenciyalan
jardeminde saqlap turiwdi;
- valyuta kurslann revalvaciya yaki devalvaciya arqah
ozgertiw mumkin edi;
- sistemanm sholkemlestiriw buwmlan sipatmda Xaliq araliq
valyuta fondi ham Xaliq araliq tikleniw ham rawajlaniw banki
sholkemlestirildi.
AQSH dollan ushm 1 troya unsiya 35 dollar qatnasta altm
standarti ornatildi. Natiyjede AQSH azzilegen basekishisi Ulh
Britaniyani artta qaldirgan jagdayda valyuta biyligin aldi. Amelde
xaliq araliq valyuta sistemasmin dollar ustinligine tiykarlangan
dollar standarti juzege keldi.
XX asirdin ortalarmda jami dunya altin zapasinm 70%
AQSHqa tiyisli boldi. Dollar - altinga almaslamwshi valyuta zapas
aktivleri, valyuta intervenciyalan ham xaliq araliq esap-sanaqlarda
ustinlik qilatugm qural jane valyuta paritetlerinde tiykar boldi. Bir
waqittm ozinde AQSHtin milliy valyutasi jahan pull sipatmda
xizmet korsetti.
AQSH dollarimn turaqhgi sozsiz turde AQSHtin ekonomikaliq
jetekshiligi jane onin altm zapaslarma monopol turinde iyeligi
arqah tamiyinlendi. Valyutalardin bazar kursi paritetten 1%
shegarada terbelisi mumkin edi. Bretton-Vuds valyuta sistemasi
turaqh, keskin terbelislerge ushiramaytugin valyuta kurslann
ornatiw tiykannda juzege keldi.
105
Xahq arahq valyuta fondma agza mamleketler ozlerinin valyuta
kurslann dollarga yaki altinga sahstirmah belgiledi, 6z nawbetinde
dollar altinga baylangan edi. Somn ushm altinnm dollardagi bahasi
barhq baha esap-sanaqlan ushm tiykar boldi. Barhqjahan bahalan
dollarda belgilene basladi. Xahq arahq tolem qurallan tiykargi
zapas valyutasi sipatinda AQSH dollan ham altmnan duzilgen
bohwi kerek edi. Orayhq bankler ozlerindegi dollardi AQSH
qaznasinan qatan belgilengen kurs boymsha altinga almastinwlari
mumkin edi.
Adette, Bretton-Vuds sistemasi 1944-jildan 1971-jilga shekem
dawir dawaminda bar bolgan bolsa da, haqiyqatta usi sistema 1959
ham 1968-jillar ortasmda gana tabish xizmet korsetken. 1946-
jildan 1959-jil yanvarma shekem valynta kurslan turaqhgi
kreditleri esabman uslap tunlgan. 1959-jilda gana Batis Evropa
mamleketlerinin valyutalan erkin konvertaciyalamwi menen
Bretton-Vuds sistemasi tohq kolemde xizmetin baslagan.
Bretton-Vuds valyuta sistemasmih kriziske ushiraw sebepleri:
- AQSH ekonomikasimh turaqhgi ham onm menen baylanish
qarsihqlardm rawajlamwi. 1967-jilda ekonomikahq osiwdin
paseyiwi menen payda bolgan valyuta krizisinih baslamwi;
- Inflyaciyanin kusheyiwi jahan bahalan ham
kompaniyalardm basekige shidamhgma unamsiz tasir korsetti jane
«issi» pullardm spekulyativ koshiwin xoshametledi. Turli
mamleketlerde inflyaciyanm turli qaddileri valyuta kurslan
dinamikasma tasir korsetti, pullardm satip ahw qabiletinin paseyiwi
bolsa kurslardm keskin ozgeriwine sharayat jaratti;
- 1970-jillarda spekulyativ operaciyalar mamleketler
ortasmdagi «issi» pullar hareketin tezlestirgen jagdayda valyuta
krizisin jane de kusheyiwine sebep boldi. «Issi» pullardm keskin
agimi korinisindegi dollar artiqshahgi bir mamleketten basqasma
kirip keliwi valyuta bazarlannda keskin ozgerislerdi keltirip
shigardi. Sonday-aq, usi dawirde milliy tolem balanslannda
toraqsizhq jagdayi kusheydi. Bir mamlekettegi turaqh deficitlik
(aynqsha AQSH, Iffli Britaniya) ham basqaianndagi (Germaniya,
Yaponiya) paydali qaldiqtm juzege keliwi valyuta kurslanmn
keskin terbelisin kusheyttirdi;
106
- Bretton-Vuds sistemasi principlerinin jahan maydanmda
kushler qatnasi ozgeriwine muwapiqsizhgi. Milliy valyutalardi
qollawga tiykarlangan valyuta sistemasi jahan xojahgi
internacionallasiwi menen qarama-qarsihq jagdayina keldi. Usi
qarama-qarsihq AQSH ham Ulh Britaniya ekonomikahq
jagdaymm halsizleniwine muwapiq kusheyip bardi. Sebebi olar
zapas valyutasi darejesinen paydalangan jagdayda tolem
balanslarmm bolistirilgenligin milliy valyuta emissiyasi ormna
paseyttirdi. Bui jagday, aynqsha rawajlamp atirgan mamleketlerdin
paydalarma qarsi boldi;
- TMKlardm valyuta tarawindagi roli: TMK turli
valyutalardagi iri mugdardagi qisqa muddetli aktivlerge iye boladi,
usi aktivler olar xizmet korsetip atirgan mamleketler orayhq
bankimn valyuta zapaslarinan da artiq bohwi mumkin. Usi qarjilar
milliy qadagalawdan shigiwi ham natiyjede payda koriw
maqsetinde valyutahq spekulyaciyalarda qatnasiwi mumkin.
Bir tarepten xahq arahq sawda ushm keneyip banp atirgan
mutajlikler iri mugdardagi pul massasm talap etti, basqa tarepten
bolsa, usi pul massasi altin valyuta zapasi menen tamiyinlengen
bohwi kerek edi. Usi qarama qarsihqtih mazmum Triffen
dilemmasi yaki paradoksi sipatinda anlatilgan. 1960-jillar
baslannda Robert Triffm Bretton-Vuds sistemasmm ahmiyetli
qarsihgin bayan etken. Onin mazmum tomendegishe edi: tiykargi
valyutamn emissiyasi emitent mamlekettin altm zapasma muwapiq
bohwi kerek. Altm zapasi menen tamiyinlenbegen hidden tisqan
ernissiya tiykargi valyutam altmga almaslamwma ziyan jetkiziwi
jane ogan bolgan isenimnin paseyiwine alip keliwi mumkin. Biraq,
tiykargi valyuta xahq arahq shartnamalardifi osip banp atirgan
mugdarma xizmet korsetiw ushm xahq arahq pul massasi
kobeyiwin tamiyinlewge jeterli mugdarda shiganhwi zanir. Somn
ushm onm emissiyasi emitent mamlekettin sheklengen altm zapasi
olshemine qaramastan payda bohwi kerek.
Solay eken, bir qansha jedellesip baratirgan qarama-qarsihq bar
valyuta sistemasi tiykarm reformalaw zarurligin juzege keltirdi.
1944-jilda ornatilgan duzilmeli principler 60-jillar aqmna kelip
jahan ekonomikasmda kushler qatnasi ozgeriwine, jahan sawdasi
107
jane islep shiganw sharayatlarma juwap bermey qoydi.
Krizistin fundamental sebepleri nelerde payda boldi? Usi
sistema AQSHtin altin zapasi sirt el dollarlardi altmga
almaslaniwin tamiyinlegen jagdayda gana xizmet korsetiwi
mumkin edi. AQSHtin altin zapasi mamleketten iri mugdarda
shigip kete basladi, hukimet tarepinen altm shigip ketiwin
toqtatiwga qaratilgan turli sharalar qollaniwina qaramastan, usi
process sirtqi faktorlar tasirinde jane de tezlesti. Dollarlardi altmga
almastinw imkaniyati putkilley sheklengen edi, oni tek rasmiy
darejede ham tek bir onnda AQSH Qaznashihginda amelge asiriw
mumkin edi. Tiykarman, 1949-jildan 1970-jilga shekem bolgan
dawir arahgmda AQSH altm zapasi kolemi eki eseden artiq
darejede kemeyip ketti. Usi process AQSH ham Franciya hukimeti
ortasmda dollardi altmga almastinw haqqmdagi soylesiwlerden son
jane de hawij aldi. Qollanilgan barliq qorgaw ilajlarma qaramastan
AQSH hukimeti dollardm altin menen tamiyinleniwi boymsha
qabil etilgen xahq arahq minnetlemesin bir tarepleme biykar qildi,
70-jillardm baslannda altm zapaslarm Evropa paydasma qayta
bolistiriw tohq payda boldi, xahq arahq aylamsta bolsa kop
mugdarda naqlay ham naqlay bolmagan korinistegi AQSH dollan
qatnasigi saqlanip qalindi.
Bretton-Vuds valyuta sistemasi krizisimn juzege keliw turleri:
- xahq arahq likvidlik mashqalalannm kusheyiwi;
- «valyutahq spekulyaciya operaciyalarmin kusheyiwi»,
^araqslz valyutalardi olardm devalvaciyasi kutilgende tohq satiw
jane revalvaciyaga zanir bolgan valjmtalardi satip ahw;
- «altm menen baylanish spekulyaciyaliq operaciyalarmin
kusheyiwi», turaqsiz valyutalardan altmga awisrw jane onni
bahasm 6z-6zinen artiwi;
- rasmiy altm valyuta zapaslannih keskin terbelisi;
- fond birjalanndagi ham valyuta kurslarmdagi keskin
ozgerisler, kutilgende qimbat bahah qagazlar kursmih paseyiwi;
- milliy ham mamleketler arahq darejede valyutam tartipke
sahwdm aktivlesiwi;
- valyutalardm tohq revalvaciya janedevalvaciya qihniwi;
108
- orayhq banklerdin aktiv valyuta intervenciyasi, atap aytsaq,
bir neshe mamleketler ortasmda kelisilgen jagdayda amelge
asinhwi.
Krizis rawajlaniwimn ahmiyetli saneleri:
1. 1961-jil 17-mart. Altmmn ekilemshi bazan ornatildi. Jeke
bazarlarda altirmm bahasi talap ham usmisqa muwapiq turde erkin
belgilendi. Mamleketler orayhq bankleri ushin rasmiy pitimler
boyinsha dollardm altmga rasmiy kurs boymsha 1 troya unsiyasi 35
dollardan almaslamwi saqlandi.
2. 1971 jil 15 avgust. AQSH prezidenti R.Nikson orayhq
bankler ushin rasmiy knrs boymsha dollardi altmga konvertaciyasi
waqtinshahq qadagalanganligm jariya qildi.
3. 1971 jil 17 dekabr. Dollardm altmga salistirmah
devalvaciyasi 7,89% quradi. Altinmn rasmiy bahasi 1 troya
unsiyaga 35 dollardan 38 dollarga, dollardm altinga usi kurs
boyinsha qayta almaslamwisiz asti.
4. 1973-jil 13-fevral. 1 troya unsiyaga 42,2 dollarga shekem
dollar devalvaciyalandi.
5. 1976 jil 8 yanvar. Yamaykamn Kingstan qalasinda XVF
agzalannm jiynahsinda jana jahan valyuta sistemasm
sholkemlestiriw tuwnsmdagi jaha pitimi qabil qihndi.
Bretton-Vuds sistemasi amel qilgan dawirde jahan ekonomikasi
juda tez qaddilerde rawajlandi. Usi dawir «ekonomikaliq ajayip»
jillan boidi: inflyaciya tomen darejede saqlandi, jumissizliq
darejesi qisqardi, xahqtm turmis darejesi jaqsilandi. Biraq, bir
waqittin ozinde usi sistemamn negizi tamam boldi. AQSH
sanaatinda miynet onimdarhgi Evropa ham Yaponiyaga qaraganda
tomen boldi. Bui bolsa, AQSHqa Evropa ham Yaponiya tovarlan
eksporti osiwine ahp keldi. Natiyjede, Evropada «Evrodollar»dm
iri mugdan toplandi. Batis Evropa bankleri bolsa, olardi amerika
qaznasluhq qagazlarma sarpladi. Bui jagday, AQSHtin sirtqi qanzi
osiwine ahp keldi. «Evrodo!lar»dm bir bolegi 60 jillardin aqirmda
usmis etiidi, AQSHtin altm zapasi bolsa kemeyip ketti ham
natiyjede dollardi altmga sahstirmah erkin almaslamwi biykar
boldi.
109
Yamayka valyuta sistemasi - zamanagoy jahan valyuta
sistemasi bolip, 6z aldma mamleketlerdin valyuta sistemalarma
ernes, al huqiqiy bekkemlengen mamleketler araliq principlerge
tiykarlangan. Yamayka valyuta sistemasmm ozine say qasiyeti
erkin juzip juriwshi valyuta kurslarmin engiziliwi boldi.
Bretton-Vuds sistemasinin krizisi valyuta reformalannin kop
gana joybarlarin keltirip shigardi: atap aytsaq, jamaatlik zapas
birliklerin duziw, tovar ham altin menen tamiyinlengen jahan
valyutalann shiganw ham altm standartina qaytiw joybarlan.
Monetarizm tarepdarlan mamleket aralasiwma qarsi bazar
tarepinen tartipke saliwdi jaqladi, tolem balansm avtomatikaliq
turde 6z ozinen tartipke sahw ideyasma tiykarlangan jagdayda
juziwshi valyuta kurslan rejimi engiziwdi usinis etti (M. Fridman,
F.Maxlup ham t.b.). Neokeynsshiler J.M. Keynstin xahq araliq
valyutam duziw haqqmda aldingi ideyaga qaytti. (R.Triffin,
U.Martin, A.Dey F.Peru, J.Denize). AQSH altindi tohq
demonetizaciya qihw ham dollardm abiroyin qollap-quwatlaw
maqsetinde xahq araliq likvid quralin duziw jolm tutti. Batis
Evropa, ayriqsha Franciya dollardin jetekshiligin sheklew ham
XVF kreditlerin keneyttiriw boymsha hareket qildi.
Valyuta krizisinen shigiwga bagishlap jahan koleminde bir
qatar konferenciyalar otkizildi. 1972-1974 jillarda XVF jahan
valyuta sistemasin reformalaw joybarm tayarladi.
Usi joybar 1976 jilda XVFqa agza mamleketlerdin kelisimine
qaray Kingstonda otkizilgen konferenciyada rasmiy tarepten
kushke kirdi. Yamayka valyuta sistemasi tiykarmda altm
standartman tohq waz keshiw principi qoyildi.
Usi sistemaga muwapiq valyuta qatnasiqlan tomendegi
principlerge tiykarlangan jagdayda amelge asinhwi zariir: altin
standarti sistemasi rasmiy tarepten biykar qihndi;
- altin demonetizaciyasi belgilenedi, omn jahan pull
funkciyasi biykar qihndi;
- valyutam altmga baylawshi altin paritetleri qadagan etildi;
- orayhq banklerge bazar bahasi boymsha altindi apiwayi
tovar sipatmda satiw ham satip aliwga ruxsat etildi;
110
- SDR (Special Drawing Rights) standarti engizildi, onnan
jahan puh sipatmda, sonday-aq, valyuta almaslaniw kurslarin
ornatiw jane rasmiy aktivlerdi bahalawda paydalaniw nazerde
tutildi;
- 6z aldma orayhq banklerge ishki pul siyasatin 6z betinshe
otkiziw imkaniyati keheyttirildi. Mamleketlerdin orayhq bankleri
valyutanm qatan belgilengen paritetin uslap tunw ushin valyuta
bazarlan iskerligine aralasiwga majbur emes. Biraq, olar valyuta
kurslarm turaqlastinw ushin valyuta intervenciyalarm amelge
asiradi;
- rezerv valyutalan sipatmda AQSH dollan, Germaniya
markasi, font sterling, shveycariya franki, yaponiya ienasi, francuz
franki rasmiy tan aiindi (evro aylamsqa kiritiliwine deyin);
- erkin juziwshi valyuta kurslan rejimi ornatildi, sonday-aq,
olardi jahan valyuta bazarmda talap ham usinis tiykarmda payda
etiw belgilenedi;
- mamleketlerge valyuta kursi rejimin 6z betinshe belgilewge
raxsat etildi.
Yamayka pitiminin barhq qatnasiwslusi mamleketleri
tiykarmda valyutalardm altin qurami jatqan qatan belgilengen
valyuta kurslannan valyuta bazarlanndagi talap ham usinis
tasirinde malim shegaraiarda erkin ozgeriwshen juziwshi valyuta
kurslanna otildi.
SDR ozinde xahq araliq shartli esap pul birliklerin anlatadi.
SDRnin emissiyasi XVF tarepinen amelge asmladi. SDR XVF
tolem birlikleri sipatmda ham araawh esap betlerde jaziw joh
menen xahq araliq naq emes esap-sanaqlardi amelge asinwda
qollaniladi. SDR funkciyasma, tolem balanslann tartipke sahw,
rasmiy valyuta zapaslarm toltinw, milliy valyutalar qumn salistinw
usaganlar kiredi. SDR hesh qanday valyuta yaki qanz
minnetlemesi esaplanbaydi. Usi tolem qurah 1969-jilda agza
mamleketlerdin bar zapas aktivlerine qosimsha sipatmda XVF
tarepinen sholkemlestirilgen edi. Sholkemlestiriwden tiykargi
maqset, Bretton-Vuds valyuta sistemasi shenberinde Triffin
paradoksin saplastmw edi.
i l l
SDR kursi har kuni jariya qilmadi ham tort jetekshi valyutadan
duzilgen sebettin dollar qum tiykannda aniqlanadi. Usi valyutalar,
AQSH dollari, evro, iena ham funt sterlingten ibarat. Evro
aylanisqa kirgenge deyin kurs bes valyutadan duzilgen sebette
bolgan edi, olar AQSH dollari, nemis markasi, francuz franki, iena
ham funt sterling esaplanadi. Valyutalardin sebettegi awirligi har
bes jilda korip shigiladi.
5.1-keste
Do'stlaringiz bilan baham: |