R. T. Adilchaev Berdaq atindagi

Tiykargi jahan valyutalarmn SDRge sahstirmah kursi (skobka 
ishinde SDR valyuta sebeti qurammda milliy
valyutalar ulesi 
Dawir 
1981-1985 
1986-1990 
1991-1995 
1996-1998 
Dawir 
1999-2000 
2001-2005 
2006-2010 
2011-2015 
USD 
0,540 (2%) 
0,452 (42%) 
0,572 (40%) 
0,582 (39%) 
USD 
0,582 (39%) 
0,577 (44%) 
0,632 (44%) 
0,660 (41,9) 
korseti 
DEM 
0,460(19%) 
0,527(19%) 
0,453 (21%) 
0,446 (21%) 
gen)
iS 
FRF 
0,740(13%) 
1,020(12%) 
0,800(11%) 
0,813(11%) 
EUR 
0,228(21%) 
0,124(11%) 
0,352 (32%) 
0,426(31%) 
0,410 (34%) 
0,423 (37,4%) 
JPY 
34,0 (13%) 
33,4(15%) 
31,8(17%) 
27,2(18%) 
JPY 
27,2(18%) 
21,0(14%) 
18,4(11%) 
12,1 (9,4%) 
GBP 
0,071 (13%) 
0,089(12%) 
0,081 (11%) 
0,105(11%) 
GBP 
0,105(11%) 
0,098(11%) 
0,09(11%) 
0,111 (11,3%) 
Genuya valyuta sistemasi shenberinde iyiliwshen almaslaniw 
kurslarma otiwden tomendegi tiykargi maqsetler nazerde tutiladi: 
- turli mamleketlerde inflyaciya qaddilerin jilawlaw; 
- tolem balanslarm ten salmaqhqqa keltiriw; 
- orayliq bankler 6z betinshe ishki pul siyasatm amelge asinwi 
ushm imkaniyatlarm keneyttiriw. 
Zamanagoy valyuta sistemasinin iskerlik korsetiw mexanizmin 
tomendegishe anlatiw mumkin. XVFqa agza mamleketler fondtin 
tiykargi kapitalmdagi ulesine qaray SDRdin belgili ulesine iye 
boladi. SDR tek esap birligi sipatmda iskerlik korsetedi, belgili 
18
 http://ra.wikipedia.org/w/index.php?title=CneqHanbHHe_npaBa_B3aHMCTBOBaHHfl-
magliwmatlan tiykannda tayarlangan. 
112 
sharayatlarda oni milliy valyutaga aylandinw mumkin. 
Valyutalardin salistirma awirligi valyutalardin xaliq araliq sawda 
ham tolemlerdegi salistirma awirhgina muwapiq aniqlanadi. XVF 
duzilisine qaray mamleket valyuta kurslarmm tomendegi rejimlerin 
tanlawi mumkin: qatan belgilengen, juzip juriwshi yaki aralas. 
Qatah belgilengen valyuta kurs rejimi bir qatar turlerge bolinedi: 
- Milliy valyuta kursi bir lqtiyarli tanlangan valyutaga qatnash 
qatan belgilenedi. Milliy valyuta kursi tayamsh kursqa saykes rurde 
avtomatikaliq ozgeredi. Adette, mamleketler milliy valyutasi kursm 
AQSH dollari ham evroga sahstirmah qatan belgileydi; 
- Milliy valyuta kursi SDRge sahstirmah belgilenedi; 
- «Sebetli» valyuta kursi. Milliy valyuta kursi jasalma turde 
duzilgen valyuta sebetine baylanisadi. Adette, valyuta sebetine sol 
mamlekettin tiykargi sawda sherikleri bolgan mamleketlerdifi 
valyutalan kiritiledi. 
AQSH, Kanada, Ulh Britaniya, Yaponiya, Shveycariya ham 
qatar mamleketlerdin valyutalan «erkin juziw» rejimine 
tiykarlangan. Biraq usi mamleketlerdin orayliq bankleri valyuta 
kurslan keskin terbelisin aldm ahwga qaratilgan is-ilajlardi amelge 
asiradi. Mine sonm ushm valyuta kurslarmm «basqanlatugm» 
juziw rejimi belgilenedi. 
Yamayka valyuta sistemasi mazmumna qaray Bretton-Vuds 
sistemaga qaraganda bir qansha iyiliwshen, valyuta kurslan jane 
tolem balanslan turaqsizhgi tez maslasiwshan bohwi kerek edi. 
Biraq juziwshi valyuta kurslarmm engiziliwine, dollar tiykargi 
tolem qurali darejesinen rasmiy tan almiwman ayinhp qalmiwina 
qaramastan amelde ol sol rolde qaldi, bul jagdaydi basqa 
mamleketlerge salistinw boyinsha AQSHtm bir qansha qudiretli 
ekonomikahq, ilimiy-texnikaliq potenciah tamiyinlendi. 
Kop gana mamleketlerde qatan belgilengen valyuta kurslan 
ornma juziwshi valyuta kurslarm engiziw valyuta intervenciyasm 
otkiziwdegi iri qarejetlerge qaramastan olardin turaqligm 
tamiyinlemedi. Usi rejim valyuta spekulyaciyalan, tosmnan kapital 
koshiwine toqtam beriw, turli mamleketlerde inflyaciya qaddileri 
ham tolem balansm tezde basqariwdi tamiyinlewge qabiletsiz 
boldi. Bir qatar mamleketler milliy valyutalann basqa valyutalarga 
baylaw jagdaym dawam ettirdi. 
из 

---

5.3. Evropa valyuta sistemasmm tiykargi elementleri ham 
rawajianrw basqishlan 
Evropa valyuta sisternasi - bul regionalhq valyuta sistemasi 
bolip, Evropa ekonomikaliq integraciyasi shenberinde milliy 
valyutalar hareketi menen baylanisli ekonomikaliq qatnasiqlar 
kompleksin ozinde anlatadi. Evropa valyuta sistemasi zamanagoy 
jahan valyuta sistemasmm ahmiyetli quramhq bolegi bolip 
esaplanadi. Ol ush tiykargi elementti 6z ishine aladi: 
- YKY (European currency unit) standarti. YKY - shartli 
jamaatlik valyuta bolip, Evropa awqamina kiriwshi, Evropanm 
jetekshi mamleketlerinin 12 valyutasma tiykarlanadi. Har bir 
valyutanm sebettegi awirhgi agza mamlekettin Evropa awqami 
JMOde ham awqam ishindegi eksporttagi ulesine baylanisli 
jagdayda aniqlanadi. 
- Birgeiikte juziwshi valyuta kursi, Usi kursti ±2,25% 
shegarada terbelisi belgilengen edi. 1993-jilda valyuta 
mashqalalardm kusheyiwi menen baylanisli jagdayda terbelis 
shenberi ±15% ke shekem keheyttirildi («Evropa valyuta jilam»). 
Intervenciya ham valyuta kurslan mexanizmi. Evropa valyuta 
sistemasinda intervenciya, valyutalar menen baylanisli esap-
sanaqlar ham tolem balanslannm waqtinshahq bolistirilgenligin 
qaplaw ushm mamleketler orayliq banklerine kreditler beriw arqali 
mamleketler arahq regionalhq valyutam tartipke saliw amelge 
asinladi. Evropa valyuta sistemasin tartipke saliw ham YKY din 
emissiyasi 1994-jilga shekem Evropa valuta sheriklik fondi 
tarepinen, 1994-jildan bolsa, Evropa valyuta instituti tarepinen 
amelge asmldi. 
1989-jilda J.Delor (Evropa awqami komissiyasi bashgi) 
tarepmen islep shigilgan ekonomikaliq ham valyuta birlespesin 
payda etiw dasturi Batis Evropa integraciyasi rawajlamwindagi 
keskin bunhs basqishi boldi. 
«Delor rejesi» shenberinde tomendegi maqsetler nazerde 
tutilgan edi: 
- uluwmahq bazardi sholkemlestiriw, bazar mexanizmin 
jetilistiriw maqsetinde basekeni xoshametlew; 
- qalaq aymaqlardi strukturaliq jaqtan bir qiyli tiplestiriw; 
114 
- inflyaciyam jilawlaw, bahalar darejesi ham ekonomikaliq 
osiwdi turaqlastinw, mamleket byudjeti deficitin sheklew jane usi 
deficitti qaplaw usillann jetilistiriw maqsetinde byudjet-sahq 
siyasatlann muwapiqlastinw; 
- pul-kredit ham valyuta siyasatlann muwapiqlastinw ushm 
belgili organdi sholkemlestiriw; 
•• birden bir valyuta siyasati, qatan belgilengen valyuta 
kurslan ham jamaatlik valyuta - YKYdi engiziw. 
1991-jildan Evropa valyuta sistemasinda «Delor rejesi» 
tiykarmda valyuta-ekonomikahq birlespeni basqishpa-basqish 
payda etiwdi nazerde tutiwshi Maastrix shartnamasi islep shigildi 
ham usi shartnama shenberinde 1999-jil 1-yanvardan birden bir 
evropa valyutasm engiziwge bagdarlangan reformalar amelge 
asinldi. 
Evropa valyuta sistemaga kirisiw ushm daslepki qademlerdi 
taslawga Germaniya, Franciya ham Belgiya tayar bolip, olardm 
imkaniyatlan joqan bahalandi. Bir qansha tomen potencial menen 
Avstriya, Ispaniya, Portugaliya, Italiya, Finlandiya, Irlandiya onn 
iyeledi, Shveycariya ham Daniya bolsa olarga erdi. Valyuta 
awqamina Ulli Britaniyamn qosihwi aktual masele boldi. 
Valyuta birlespesin payda etiw ham birden bir valyutam 
engiziw boymsha
 ще
islep shigildi. Birinshi basqish 1998-jildan 
Orayliq bankin (Frankfurt-na-Mayne) sholkemlestiriwden baslandi. 
Evropa Orayliq bankine tomendegi mnkciyalar biriktirildi: 
- valyuta operaciyalarm natiyjeli sholkemlestiriw; 
- evroaymaqqa agza bolgan mamleketlerdin arnawh almasiw 
resurslarm saqlaw; 
- tolem esap-sanaq sistemasi ustinen qadagalaw alip banw; 
- evroaymaqta pul emissiyasin sholkemlestiriw. 
Evrokenes «evro aymaq»qa kiriwshi mamleketlerdi aniqladi. 
Tanlaw kriteriyalan sipatmda tomendegiler ornatildi: 
- Inflyaciya qaddi Evropa Awqammm ush bahalar darejesi en 
turaqh mamleketlerdin ortasha inflyaciya darejesinen 1,5 procent 
punktine aspawi kerek; 
- Mamleket byudjeti deficitligi JlOnih 3%ten aspawi kerek; 
- Mamleket qanzi JlOnin 60%ten aspawi zarar; 
115 

---

- Milliy valyutamri aimaslaniw kursi eki jil dawammda 
Evropa valyuta sistemasmda ameldegi (±15%) terbelis 
shegarasman shigip ketpegen boliwi zarur. 
Usi turinde, «evroaymaq»qa 11 mamleket kirdi - Avstriya, 
Belgiya, Germaniya, Gollandiya, Ispaniya, Irlandiya, Italiya, 
Lyuksemburg, Portugaiiya, Finlyandiya, Franciya. Greciya 
(kriteriyalarga juwap bermegenligi sebepli), Daniya 
(konstituciyahq jaqtan muwapiqsizligi sebepli), Shveciya ham Ulh 
Britaniya «evroaymaq»qa kirmedi. 
Ekinshi basqish 1999-ji! 1-yanvardan baslandi. «Evroaymaq»ta 
kirgen mamleketler milliy valyutalarm aimaslaniw kurslan evroga 
sahstirmah qatan belgilenedi, evro naq emes turinde YKYdi birge 
bir qatnasta almastinw tiykarmda kiritildi. 
Ushinsbi basqish 2002-jil 1-yanvardan baslandi. Birden bir 
dasturge turli nominaciyalarda evro banknot ham tengelerdin 
aylamsi amelge asmldi, olar agza mamleketlerdin milliy valyutalan 
menen parallel aylanista boldi jane aste-aqinnliq penen milliy pul 
birliklerinin almastinwi payda boldi. 
Tortinshi basqishta, 2002-jil 1-iyulden qatnasiwshi 
mamleketlerdin milliy valyutalan putkilley ozlerinin pul 
funkciyasm joyitti. 
5.2-keste