R. T. Adilchaev Berdaq atindagi

6i 

---

4.3. Jahan banki topan ham ogan kiriwshi sholkemler xizmeti 
Jahan banki 190 nan artiq rawajlangan jane rawajlanip atirgan 
mamleketlerge finanshq jardem korsetiwshi xahq arahq fmans 
sholkemi esaplanadi. 
Jahan bankinih bas maqseti - ekonomikahq osiw dawirin bastan 
keshirip atirgan rawajlanip atirgan mamleketlerdi kreditlew jols 
menen kambagalliq darejesin paseyttiriw bolip esaplanadi. 
Kreditler usi mamlekettegi ekonomikahq osiwdi jedellestiriwge 
jane adamlardifi turmis darejesinin jaqsilaniwina mumkinshilik 
tuwdiradi. 
Hazirgi dawirde Jahan banki mm jilliq Dekieraciyasma 
muwapiq 6z xizmetinin tiykargi waziypalarm belgilep algan. Mm 
jilliqtagi rawajlaniw maqsetlerine 2015-jilga shekem erisiw zarur 
bohp, ol 6z ishine tomendegilerdi algan: 
- kambagalliq ham ashhqqa toqtam beriw; 
- uluwmahq baslangish bilimlendiriwdi tamiyinlew; 
- balalar olimin qisqarttinw; 
- anahq qorgawdi jaqsilaw; 
- VICH/SPID, maleriya (bezgek) ham basqa keselliklerge 
qarsi guresiw; 
- qorshagan-ortahqtifi turaqli rawajlaniwm tamiyinlew; 
- rawajlaniw maqsetlerinde global sheriklikti qaliplestiriw. 
Jahan bankinih Xahq araliq valyuta fondman parqi sonda, 
Jahan banki tek gana rawajlanip atirgan mamleketlerge uzaq 
muddetli jardem korsetedi, XVF xizmeti bolsa mamlekettegi 
waqtmshahq finanshq krizisti saplastinwga bagdarlangan. 
Jahan banki BMSHtin qaniygelestirilgen finans instituti 
sipatinda strategiyahq waziypalardi ormlaw ushm en qolay 
daldalshi sipatmda xizmet qihwga bagdarlangan, yagmy barliq 
agza mamleketlerdifi ekonomikasm jahan xojahgi sistemasi 
tiykargi oraylan menen integraciyalasadi. 
«Jahan banki» atamasi quramman Xahq arahq tikleniw ham 
rawajlaniw banki (International Bank for Reconstruction and 
Development) ham Xahq araliq rawajlaniw associaciyasm 
(International Development Association) qamtip aladi, «Jahan 
banki topan» atamasi bolsa, 5 sholkemdi, tiykarman, XTRB, XRA, 
62 
Xahq arahq fmans korporaciyasi (International Financial 
Corporation), Investiciyalardi kepillew boymsha kop tarepleme 
agentlik (Multilateral Investment Golarantee Agancy), Xahq arahq 
investiciyahq tartislardi tartipke saliw orayin (International Center 
for Settlement of Investment Disputes) 6z ishine aladi.
8 
Jahan bankinih tiykargi funkciyalan tomendegilerden ibarat: 
- rawajlanip atirgan mamleketlerde investiciya xizmeti; 
- ekonomikahq maseleler boymsha rnaslahat ham analiz 
xizmeti; 
- amelge asmlatugm dasturler ham korsetiletugm xizmetler 
qurami ham duzilmesm tohq dunslap banw; 
- bay ham jarh mamleketler ortasinda resurslardi bolistiriwde 
daldalshihq qihw. 
Har ush jilda Jahan banki topan tarepinen «Jahan banki topan 
xizmetinin strategiyasi» ath hujjet islep shigiladi, usi hujjetten 
mamleketler menen bolatugm sheriklikte paydalamladi. 
Strategiyaga social-ekonomikahq rawajlandinw ozgeshelikleri ham 
kambagalliq mashqalalarm sheshiw boymsha dastur jane joybarlar 
kiritiledi. 
Ozmin iskerligi boymsha Jahan banki belgili principlerge amel 
qiladi, somh ishinde: 
- rawajlanip atirgan mamleketlerdifi ekonomikahq osiwine 
jardem beriwshi natiyjeli kapha! qoyilmalar ushm resurslar 
ajiratiw; 
- resurslar qaytimi itimalhgi darejesin esapqa algan jagdayda 
ekonomikahq sawbetlerden kelip shigip investiciyahq qararlar 
qabil qihw; 
- bir qatnasiwshisi mamieket shenberinde berilgen resurslardi 
isietivvge sheklewlerdih bar bolrnawi; 
- xizmetkerler xizmetinin basqa subyektlerge, somn ishinde, 
mamleketler hukimetine ernes, al tek gana bank maplerine 
bagdarlanganhgi, 
Rawajlanip atirgan mamleketler ushm Jahan banki sholkemleri 
topan dunyadagi iri finanshq qarjilar dereklerinen biri bohp 
esaplanadi. 
www.wori dbankgroup .org 
63 

---

01 ozinin fmansliq resurslarm kambagal mamleketlerdegi 
kambagalliq darejesin paseyttiriw jane ekonomikahq osiwdi 
jedellestiriw, sonday-aq, turmis sapasin jaqsilawga sanplaydi. 
Joqanda atap otilgen sholkemlerdin xizmetin tomendegi 
maghwmatlar tiykannda korip shigamiz. 
Xahq arahq tikleniw ham rawajlamw bank?. (XTRB, ing. 
International Bank for Reconstruction and Development) - Jahan 
bankinin tiykargi kredit sholkemi bolip, ken kolemde Jahan banki 
atl menen tanilgan. Usi bankke agza bohw ushin arza bergen 
mamleket aldm ala XVFqa agzahqqa kirgen bohwi zarur. Banktin 
barliq qanzlan agza mamleketler hukimetleri tarepinen 
kepillestiriliwi kerek. Qanzlar boyinsha har alti ayda ozgeriwshi 
procent stavkasi belgilenedi. Hazirgi waqitta usi stavka 6-7%ke 
ten. Qanzlar tiykannan 15-20 jil muddetke, tiykargi qanz summasi 
boyinsha tolemlerdi 3-5 jllga uzayttinw tartibinde beriledi. Qanz 
beriw mamleketlik hukimetinin kepilligi ahngannan son amelge 
asinladi.
9 
XTRB - 1944-jildaBretton-Vudstagi (AQSHtm Nyu-Xempshir 
shtatmdagi qalada) Xahq arahq valyuta - fmansliq konferenciyada 
XVF menen bir waqitta duzilgen mamleketler arahq investiciya 
instituti bohp tabiladi. Bir waqittin ozinde banktin nizami ham 
bohp qalgan XTRB haqqmdagi Pitim 1945-jilda rasmiy jaqtan 
kushge kirgen, bank ozinin xizmetin 1946-jildan baslagan. 
XTRBtin shtab-kvartirasi AQSHtm Vashington qalasmda 
jaylasqan. 
XTRBtin tiykargi maqseti - agza mamleketlerge uzaq muddetli 
kredit ham qanzlar beriw jane jeke investiciyalardi kepillew arqah 
olardm ekonomikasmin rawajlamwma komeklesiw bohp 
esaplanadi. Daslep XTRB agza mamleketlerdin toplangan 
qarjilann ham amerikahq investorlardan tartilgan kapitallan 
jardeminde ekinshi jahan urisi natiyjesinde ekonomikahq jaqtan 
turgm jagdayga kelip qalgan Batis Evropa mamleketlerinde jeke 
investiciyalardi xoshametlewge bagdarlangan edi. 
XTRBtin Kelisimler statyasmm 1-stalyasma muwapiq onin 
maqsetleri qatanna tomendegiler kiredi: 
www.mfino.ru. 
64 
- agza mamleketlerdin xahq xojahgm tiklew ham 
rawajlamwma komeklesiw; 
- kepillikler beriw, jeke ham basqa investorlardifi 
investiciyalan ham ssudalarmda qatnasiw arqah jeke ham shet el 
investiciyalardi xoshametlew; 
- jahan sawdasimh ten salmaqhqh osiwin ham agza 
mamleketler tolem balansimn ten salmaqhqhgm qollap-quwatlaw. 
50-jillardm ortalarman baslap, Batis Evropa mamleketlerinde 
xojahq sharayati turaqlasiwi qatnasi menen, XTRB 6z xizmetinin 
ulken bolegin Aziya, Afrika ham Latin Amerikasi mamleketlerinin 
ekonomikasm rawajlandmwdi turaqlastmwga bagdarlandi. 
XTRBtin Joqan basshi organi Basqariwshiiar Kenesi ham 
Direktorat (atqanwshi organi) bohp esaplanadi. Agza 
mamleketlerdin finans ministrleri yaki orayhq bankler 
basqanwshilarman duzilgen Kenes 6z sessiyalarm XVF menen 
birgelikte bir jilda bir rmarte otkizedi. XTRB agzalan tek gana XVF 
agzahgma qabil qilmgan mamleketler bola aladi. Dawislar XTRB 
kapitahndagi (180 mlrd dollardan artiq) mamleket kvotasi arqah 
aniqlanadi. 
Hazirde XTRB agzalan bohp 186 mamleket esaplansa da, 
jetekshi orinda jetilik mamleketleri turadi: AQSH, Yaponiya, Ulh 
Britaniya, Germaniya, Franciya, Kanada ham Italiya. 
Banktin resurslan qaliplesiwinin deregi bohp, Amerika 
bazarlarmda obligaciya qanzlann shiganw ham olardi satiwdan 
algan qarjilar bohp esaplanadi. XTRB kreditlerdi, adette 20 jil 
muddetke agza mamlekette islep shiganw obyektlerin keneyttiriw 
ushin hukimet kepilligi astmda beredi: Sonday-aq, XTRB basqa 
banklerdin uzaq muddetli kreditleri boyinsha kepillikte beredi. Ol 
ham XVF siyaqh, qanzdar mamlekettin finanshq jagdayi, 
kreditleniwshi obyektler ham usi obyekt boyinsha bank missiyasi 
tarepinen uyrenilgen magluwmatlardi talap qiladi. 
XTRB tomendegi dasturler shenberinde xizmet juritedi: 
- ekonomikahq basqanw ham kambagalliq penen guresiw; 
- ekologiya ham socialhq rawajlamw; 
- infraduzilme, jeke sektor ham finans; 
- insan potenciahn rawajlandinw. 
65 

---

Keyingi jillarda XTRB rawajlanip atirgan mamleketlerdin sirtqi 
qarizlann tartipke sahw menen shugillanbaqta: kreditlerdin 1/3 
bolegin qospa qarjilandmw dep ataiatugin turinde beredi. Bank 
tolem balansi jagdaym jaqsilawga, sonday-aq, ekonomika 
duzilmelerin tartipke sabwga strukturah kreditlerdi ajiratadi. 
Hazirgi payitta XTRB xizmetinin tiykargi bagdarlan bolip 
tomendegiler bolip esaplanadi: 
- turli formadagi investiciya joybarlarin uzaq ham orta 
muddetli kreditlew; 
- joybarlardm finansliq-ekonomikabq ham texnikahq 
tiykarlarm tayarlaw; 
- rawajlanip atirgan mamleketlerde duzilisi qayta qunw 
dasturlerin qarjilandmw. 
XTRBtin maqsetleri tomendegilerden ibarat: 
- agza mamleketler ekonomikasmm rawajlaniwma ham qayta 
tiklewge jardem korsetiw; 
- jeke shet el mvesticiyalardi qollap-quwatlaw; 
- tolem balansmm ten salmaqhgm saqlawga ham xahq arahq 
sawdanm turaqh osiwine jardem beriw; 
- statistikahq maghwmatlardi toplaw ham jariyalaw. 
XTRBtin tiykargi qarjilan hazirgi kunde orta ham uzaq muddetli 
qanz minnetlemeierin emissiya qiliv/ arqah xahq arahq fmans 
bazarlarmdagi operaciyalar esabman duziledi. XTRB qimbat 
bahah qagazlan joqan kredit reytingige (AAA) iye bolip, dunyamn 
100 den artiq mamleketlerine jaylastmladi. XTRBtin kreditleri 
qanz ahwshi mamleket milliy valyutasmda emes, al devizlerde, 
yagmy xahq arahq darejede tolem qurali sipatinda tan almgan 
valyutalarda ajiratiladi. 
XTRB qanzlann eki kategoriyaga ajiratiw mumkin: 
Ekonomika ushm jogaltiwlarsiz ssudalar boymsha procentlerdi 
tolewge iye bolgan, rawajlanip atirgan mamleketler ushm qanzlar. 
Xahq arahq finans bazannda kreditke ilayiqsiz ham ssudalar 
boymsha procentlerdi tolewge iye bolmagan kambagal 
mamleketler ushm qanzlar. 
Keyingi jillarda XTRB jahan fmans bazannda iri qanzdar 
rolinde shigip atir. Bank tarepinen shiganlip atirgan obligaciya 
c-6 
qanzlari summasi mamleketler arahq investiciya bankleri ortasinda 
en ulken sahstirma awirhqqa iye. 
Xahq arahq rawajlamw associaciyasi (XRA) - Jahan banki 
toparma kiriwshi xahq arahq sholkemler bohp, ol 1960-jilda 
sholkemlestirilgen. XRA Kelisimler statyasmm 1 statyasina 
muwapiq, onm maqseti ekonomika]iq rawajlamwdi xoshametlew, 
natiyjelikti asinw ham usimn tiykarmda, tomen rawajlangan agza 
mamleketlerde xahqturmis sharayatmjaqsilaw, sonday-aq, dasturli 
kreditlerge sahstirmah awir bolmagan qolay shartlerde finanshq 
komek beriw bohp esaplanadi. 
Mamleketlerge rawajlamw processinde jardem korsetiw 
maqsetine iye bolgan XRA strategiyasmm tiykargi elementleri 
tomendegilerden ibarat: 
- makroekonomikahq ham tarmaq siyasatmm puxta oylangan 
is-ilajlann qabil qihw arqah ekonomikahq osiwdi jedellestiriw; 
- socialhq tarawlardm bekkemleniwi ham rawajlaniwm qatafi 
qollap-quwatlaw arqah insan kapitalma investiciyalaw; 
- basqanw natiyjeligin asinw ushm sholkemlestiriw-
texnikahq imkaniyatlarm keheyttiriw; 
- turaqh rawajlamw maqsetlerinde qorshagan ortahqti saqlaw; 
- quralh unslar aqibetlerin saplastmwga komeklesiv^; 
- regionalhq integraciya ham sawdani qollap-quwatlaw. 
XRA procentsiz kreditler ham ekonomikahq osiwdi 
xoshametlewge qaratilgan grantlar ajiratiw arqah kambagalhqti 
qisqarttmw, socialhq tensizlikti kemeytiw ham xahq turmis 
darejesin jaqsilawdi nazerde tutadi. 
XRAdan qanz ahw huqiqm jalpi ishki onimi xahqtm jan basina 
$835 dan kem bolgan mamleketler iye boladi. 
XRA mamleketlerge 10 jil jenillikli dawirli 30-40 jilga 
procentsiz kreditler beredi. XRA kreditlerinin qayfanw muddetleri 
20, 35 ham 40 jildi ahp, sonnan daslepki 10 jih jenillikli dawir 
bohp esaplanadi ham bul dawirde tiykargi qanz boymsha tolemler 
amelge asinlmaydi. Atap otiw zarur, XRA kreditlerine procent 
tolenbeydi, biraq xizmet korsetiw ushm kem mugdardagi (hazirde 
ajiratilgan kredit summanm 0,5 procenti) qarejetler qanz ahwshi 
tarepinen qaplanadi. Bul kreditlerdin maqseti, rawajlangan 
67 

---

mamleketten kambagal mamieketke tovarlar eksportm 
xoshametiew esaplanadi. Xaliq arahq rawajlamw associaciyasm 
167 mamleket agza bohp kirgen.
10 
XRA mamleketlerge finanshq resurslardi ajiratiwda belgili 
kriteriyalarga amel qiladi. Olarga tomendegilerdi kiritiw mumkin: 
1. Muwapiqhq kriteriyalan. 
XRAdan qanday mamleketler qarji aliw huqiqma iye ekenligin 
aniqlawda ush kriteriya qollamladi: 
- JlOge sahstirganda jan basina sahstirmah olshenetugin 
qatnash korsetkishinen tomen bolgan mamleketler; 
- mamleketti rawajlandmw dasmrlerin qarjilandmwga 
jenillikli shartlerde resursiar aliwga mutajlik seziwi sebepli bazar 
sharayatlannda ozlestirilgen qarjilar ushin kreditke qabiletliktin 
jetispewshiligi; 
- kambagalhqti qisqarttmw ham ekonomikahq osiwdi qollap-
quwatlawshi ekonomikahq ham social hq siyasat ilajlarm qabil 
qihw, sonday-aq, otkiziletugm siyasatimn joqan natiyjeligi. 
2. Bolistiriw kriteriyalan. 
Ornatilgan kriteriyalarga juwap beriwi mamleketler ortasinda 
XRA resurslann bolistiriw tartibin amqlawshi tiykargi faktor 
mamlekette kambagalhqti qisqarttmw ham ekonomikahq osiwdi 
qollap-quwatlaw bansmda otkiziletugm siyasatinih natiyjeligi bohp 
esaplanadi. Amqlawshi faktorlardan jane biri bohp sahstirmah jan 
basma daramat darejesi bohp esaplanadi: XRA kriteriyalarma 
juwap beriwshi jarh mamleketler siyasat natiyjeliginin bir turde 
korsetkishlerinde basqa mamleketlerge sahstirmah joqari qarji 
aladi. 
3. Natiyjelik reytingi. 
Har jih Jahan banki personah qanzdarlar tarepinen otkiziletugm 
siyasatimn sapasin bahalaydi ham usi tiykannda mamleketler 
reytingi aniqlanadi. Bahalawdi otkiziwde mamlekette amelge 
asinhp atirgan joybarlar portfelinin natiyjeligi esapqa alinadi. 
3. Resurslardi bolistiriw tartibi. 
XRA tarepinen mamieketke ajiratilatugm resursiar kolemi 
birinshi nawbette usi mamlekette otkiziletugm siyasat natiyjeligin 
www.worldbank.org.. 
68 
ham oniii institucional sistemasin har jillik bahalaw natiyjesinde 
qanzdarga beriletugm reytingke baylanish boladi. 
4. Natiyjelik korsetkishleri ham kreditlew. 
XRA basqarmasi har bir mamieketke haqiyqatta ajiratilgan 
resurslardi olardm rejelestirgen olshemi menen sahstirgan jagdayda 
qadagalaw alip baradi. Qarjilar jeterlishe iyiliwshenlik penen 
ajiratiladi, bill jagday iskerlik natiyjeligi korsetkishlerinin sezilerli 
ozgeriwi natiyjesinde zarar ilajlar qollawga mumkinshilik beredi. 
Xaliq arahq finans korporaciyasi (XFK) (ing. International Fi-
nance Corporation, IFC) Jahan banki toparma kiriwshi xaliq arahq 
sholkernler esaplanadi. Sholkemnih shtab-kvartirasi Vashingtonda 
(AQSH) jaylasqan. 1956-jilda rawajlanip atirgan mamleketlerge 
jeke investiciyalar agimi turaqhgin tamiyinlew maqsetinde 
diizilgen. 
Jahan banki sholkemleri topanmn Prezidenti bir waqittm 
ozinde XFK Prezidenti bohp esaplanadi. Bashq waziypasi vice-
prezident tarepinen amelge asinladi. XFK akcionerleri bohp 182 
mamleket bohp esaplanadi.
11 
XFK Jahan banki toparma kiriwshi basqa sholkernler menen 6z 
xizmetin muwapiqlastinp baradi, biraq yuridikahq ham finanshq 
baylamslarda garezsiz sholkem bohp esaplanadi. 
XFK kompaniyalarga risklerdi basqariwga ham jahan kapital 
bazanna shigiwdm kenirek mumkinshiligine iye bohwga jardem 
beriwi jana finanshq instrarnentlerdi islep shigiwdi dawam 
ettirmekte. Usi finanshq onimler qatanna tomendegilerdi kiritiw 
mumkin: 
- XFK 6z qarjilarman zayomlar; 
- sindikatlasqan zayomlar; 
- ulesli qarjilandinw; 
- qarz instrument]eri ham tuwndan tuwn investiciyalar 
fondlan; 
- duzilmeli qarjilandinw; 
- daldalshilar arqah qarjilandinw; 
- risklerdi basqanw boymsha onimler; 
n 
http://www.ifc.org/ifcext/njssian.nsf/Content/Member__Countries. 
69 

---

- milliy valyutada qarjilandmw; 
- sawdani qarjilandinw; 
- ekspert bahalaw ham basqalar. 
XFKga agzahqqa kiriwde tomendegi shartlerge amel qilmadi: 
- XTRB agzahgi; 
- XFK kelisim statyasm imzalaw. 
XFK turli turde tarmaqlardagi joybarlardi fmanslastiradi, olarga 
awil xojahgi, taw sanaati, islep shiganw, turizm ham basqalardi 
kiritiw mumkin. Biraq birinshi nawbettegi jonelis, jeke sektor bolip 
esaplanadi. XFK xizmetinin tort tiykargi bagdarm ajiratip korsetiw 
mumkin: 
- jeke sektor joybarlarin qarjilandmw; 
- rawajlamp atirgan mamleketlerdegi sholkemlerge xahq 
arahq finans bazarlarman kapital tartiwda jardemlesiw; 
- bilimlendiriw, den sawhqti saqlaw ham infraduzilmenin 
rawajlaniwma bagdarlangan jeke investiciyalar jolmdagi 
tosqmhlardi saplastmw, sonday-aq, innovaciyaliq finanshq 
onimlerden paydalamw ham potencialm asmw arqali ishki finans 
bazarlarm rawajlandinw; 
- hukimetlerge maslahat ham texnikahq jardem korsetiw. 
XFK rawajlangan ham rawajlamp atirgan mamleketlerdegi 
joqari rentabelli karxanalardi kreditleydi. XFK kreditlerinin 
muddeti adette 15 jildan aspaydi, ortasha muddet bolsa 3-7 jil. 
XFKnm qasiyeti sonda, onm qarjilannan investiciya ahw ushm 
karxana ham sholkemlerge kredit berilgende, XTRB ham XRA 
talap qilganday agza mamleketlerge hukimet kepillikleri talap 
qihnbaydi. Bui jeke kompaniyalar ushm olardin xizmeti ustinen 
mamleket qadagalawm saqlaydi ham rawajlamp atirgan 
mamleketler ekonomikasma shet el kapitalm tartiw maplerine 
xizmet qiladi. 
Investiciyalardi kepillew boymsha kop tarepleme agentlik 
(IKKA) (ing. Multilateral Investment Golarantee Agansy) - Jahan 
banki toparma kiriwshi 6z betinshe xahq arahq sholkem 
esaplanadi. IKKAtin tiykargi maqseti bolip, rawajlamp atirgan 
mamleketlerge sirt el tuwn investiciyalardi bagdarlawga 
komeklesiw, sonday-aq, informaciyahq ham konsultaciya 
70 
xizmetlerin korsetiw bolip esaplanadi. Sonm menen birge IKKA 
siyasiy risklerden qamsizlandinwdi yaki rawajlamp atirgan 
mamleketlerge sirt el tuwn investiciyalardi xoshametlew 
maqsetinde kepillik beriwdi amelge asiradi. 
IKKA 1988-jilda agza mamleketlerdin tolemleri tiykannda 
duzilgen. Hazirgi kunde 2010-jil jagdayma qaray IKKAke 175 
mamleket agzaliqqa qabil qilmgan }
2
IKKA xahq arahq sholkemi 
tuwnsmdagi konvenciya 1985-jil 11-oktyabrde Vashingtonda 
imzalangan. Sonday-aq, shtab-kvartirasi da Vashingtonda 
jaylasqan. 
IKKA kepilligi investorlardi, shartnama shartlerin buzihwdagi, 
askeriy ham puqarahq qozgalandagi, konfiskaciya qihwdagi jane 
qadagalawdi otkiziwdegi sheklewlerde juzege keletugin risklerden 
qorgaydi. Biraq kommerciyahq risklerin qamsizlandinw, maselen, 
bankrothq riski amelge asmlmaydi. IKKA sonday-aq, rawajlamp 
atirgan mamleketler ortasmda bolatugm investiciya qatnasiqlarm 
ham qamsizlandinwdi amelge asiradi. 
IKKA kepilligine mamlekette dizimnen otpegen xizmeti 
investiciya menen baylamsli bolgan jeke firma ham puqarahq da 
dawagerlik qihwi mumkin. Kepillik 3 jildan baslap 15-20 jil 
muddetke shekem amelge asinladi. Jahan banki kepilligiden panqh 
tarepi sonda, investiciyalaw ushm mamleket hukimetinen qarsi 
kepillik talap qihnbaydi. 
Sonin menen birgelikte IKKA kreditler bermeydi jane garezsiz 
investor bolip esaplanbaydi. Alkagol ham temeki onimlerin islep 
shiganw jane qumar oymlarm sholkemlestiriw ushm qilmgan 
investiciyalarga kepillik berilmeydi. Hazirgi waqitta kepilliklerdin 
maksimal mugdan bir investiciyaliq joybar ushm 110 mln AQSFI 
dollann jane bir mamleket ushm 440 mln AQSH dollarm quraydi. 
Qayta qamsizlandinw ham birgelesip qamsizlandinwda usi shegara 
sezilerli darejede artiq bohwi mumkin. 
Sonday-aq, rawajlamp atirgan mamleketlerde juzege keliwi 
mumkin bolgan komerciyalhq emes riskier tomendegiler bohwi 
mumkin: 
www.mfmo.ru 
71 

---

- milliy valyutanm erkin ayirbaslawm toqtatiw ham sonin 
menen baylanish investor mamleketine daramatlardi otkiziw 
menen bolatugm mashqalalar; 
- investor mulkinin bankrot bohwi; 
- askeriy hareketler; 
- awdanspaqlar ham socialhq-siyasiy jagdaydm ozgeriwi; 
- hukimet qaran natiyjesinde shartnamamh ormlanbay qahwi. 
Oz aldina qoygan maqsetti amelge asinw ushin IKKA joqanda 
keltirilgen kommerciyahq ernes risklerge kepillestirmegenshe 
ernes, al sonday-aq, rawajlanip atirgan agza mamleketlerdin 
hukimet organlarma siyasatm islep shigiw ham amelge asinwga 
sahstirmah dastur ham tartip boymsha maslahatler beredi jane shet 
el investorlann qollap-quwatlaydi. 
Investiciyahq tartislardi sheshiw boymsha xahq arahq oray 
(ing. ICSID - International Centre for Settlement of Investment 
Disputes) - joqanda korip otken sholkemlerdey Jahan banki 
toparma kiriwshi garezsiz xahq arahq sholkemleri bohwi menen 
bir qatarda BMSHtin arnavvh sholkemi de bohp esaplanadi. 
Investiciyahq tartislardi sheshiw boymsha xahq arahq oraydin 
maqseti bohp, xahq arahq investiciyahq tartislardi sheshiw ham 
tareplerdi 6z-ara jarastmwga keltiriw ushm huqiqiy imkaniyatlarm 
tamiyinlew bohp esaplanadi. Oray jeke investiciyalar jolmdagi 
sirtqi ekonomikahq tosqmhqlardi saplastmwga qaratilgan jane 
mamleketler ham jeke investorlar ortasmdagi tartislardi sheshiwshi 
xahq arahq garezsiz arbitraj sholkemi sipatmda qaraladi. 
Investiciyahq tartislardi sheshiw boymsha xahq arahq oray, 
mamleketler ham basqa mamleketlerdin puqarahgi ortasmdagi 
investiciyahq tartislardi sheshiw boymsha konvenciyaga 
(Vashington konvenciyasi) muwapiq duzilgen. Usi konvenciya 
Investiciyahq tartislardi sheshiw boymsha xahq arahq oraydm 
huqiqlarm, sholkemlestiriw duzilmesin ham tiykargi waziypalarm 
belgilep berdi. Konvenciya 1965-jil 18-martta imzalangan ham 
1966-jil I4-oktyabrden kushke kirgen. Hazirgi kunde Investiciyahq 
tartislardi sheshiw boymsha xahq arahq oraydm agzalan bohp 146 
mamleket kirgen.
13 
ttp://icsid.worldbank.org/. 
72 
Konvenciya tartislardi sheshiwdin eki tiykargi John korip 
shigadi: tareplerdi jarastmwga keltiriw ham arbitraj islep shigiw. 
Bularga muwapiq konvenciyada islerdi qozgaw ushm, tareplerdi 
jarastmwga keltiriw maselesi boymsha is koriw ushm da arbitraj 
otkiziw ushm tartip qagiydalar keltirilgen. Orayda tareplerge 
xizmet korsetiw iqtiyarh turde ham tolew ornina amelge asinladi. 
Tolemler mugdan bas xatker tarepinen tastiyiqlanadi. Hazirgi 
paytitta kop gana shartnamalar tiykannan, transshegarahq 
investiciyalar shenberinde duzilgen shartnamalar investiciyahq 
tartislardi juzege keliw jagdaym sheshiwshi sipatmda Investiciyahq 
tartislardi sheshiw boymsha xahq arahq orayda aniqlap otkiziledi. 
4.4. Regionalhq valyuta-kredit ham finans sholkemleri 
XX asirdih 60-jillarmda Aziya, Afrika ham Latin 
Amerikasmdagi rawajlanip atirgan mamleketler birkligelikligin 
keneyttiriw ham usi regionlardagi ozine say mashqalalardi sheshiw 
ushm regionnalhq rawajlaniw bankleri sholkemlestirildi. 
Regionalhq valyuta-kredit sholkemlerinin maqseti bohp, region 
mamleketlerinde socialhq rawajlaniw ham ekonomikahq 
rawajlaniwdi qollap-quwatlaw, kambagalhq ham qanzdarhq 
darejesin kemeytiw jane jeke sektor rawajlamwma komeklesiw 
bohp esaplanadi. 
Regionalhq valyuta-kredit sholkemlerinin resurslan xahq arahq 
kapital bazarlarm ozlestiriw arqah tartilgan qarjilardan, ustav 
kapitallarman, sonday-aq, texnikahq jardem korsetiw ham jenillikli 
kreditlew ushm tiykannan agza mamleketler tolemleri esabman 
duzilgen arnawh fondlar qarjilarman turadi. 
Usi sholkemlerdih operaciyalan ekonomikahq rawajlamwdin 
barhq bagdarlarm finanshq qollap-quwatlawga bagdarlangan, biraq 
tiykargi bagdar bohp ekonomikahq ham socialhq infraduzilmeler 
(energetika, transport, kommunikaciya ham t.b.) rawajlamwm 
qarjilandmw bohp esaplanadi. Bankler resurslannm sezilerli bolegi 
sanaatti kreditlewge bagdarlanadi. 
Regionalhq valyuta-kredit sholkemleri xizmetinin tiykargi 
bagdarlan tomendegilerden ibarat: 
- rawajlaniw joybarlan ham investiciya dasturlerine 6z 
qarjilarm qoyiw jane kreditler ajiratiw. Eksport-import ham 
73 

---

kommerciyahq sholkemleri menen birgeliktegi joybarlardi 
finanslastmwdi sholkemlestiriw. Bunda kreditlewdin turli 
usillannan paydalanadi: amq joybardi qarjilandinw ushin qanzlar, 
strukturaliq qayta qunwdi otkiziw ushin qanzlar, tiklew qanzlan, 
kredit liniyalan ham basqalar; 
- agza mamleketler ekonomikasin rawajlandinw maqsetinde 
jeke investiciyalardi tartiwdi xoshametlew; 
- rawajlaniw joybarlan ham regionalliq dasturlerdi 
tayarlawda, sonday-aq usi dastur ham joybarlardi amelge asinwda 
texnikahq jardem korsetiw ham maslahatler beriw. 
Amerika araliq rawajlaniw banki (AmRB, Vashington, 1959-
jilda duziigen), Afrika rawajlaniw banki (AfRB, Abidjan, 1963-
jilda payda bolgan), Aziya rawajlaniw banki (ARB, Manila, 1965-
jilda duziigen). Usi regionalliq rawajlaniw banklerinin tiykargi 
maqseti - regionlarga saykes rawajlaniw joybarlarin, sonday-aq, 
regionalliq birlespelerdi uzaq muddetke kreditlew esaplanadi. Bui 
banklerdin uluwmaliq qasiyeti bolip, olardm iskeriigine 
rawajlangan mamleketlerdin ahmiyetli tasir korsetiwi, yagmy 
bankler kapitaldm bir qansha bolegin qurawi jane shama menen 1/3 
bolegi olardm agzalanna sholkem bohwi esaplanadi. Regionalliq 
rawajlaniw bankleri resurslannin qaliplesiwinde bir turde princip 
amel qiladi, socialliq fondlardan qanz qarjilarm tartiw, sonday-aq, 
kobinese Jahan banki topanna uqsashq boymsha kredit siyasati 
juritiledi. 
Sonm menen birgelikte regionaihq rawajlaniw bankleri 
xizmetinde bir-birinen panqhq da bar. Bular usi ush - Latin 
Amerikasi, Aziya ham Afrika regionlarmdagi mamleketlerdin 
ekonomikahq, madeniy rawajlamwinin turli turdegi darejesi jane 
tarixiy dasturlerinin harakterleri menen belgilenedi. 
6z iskerligi dawaminda Amerika araliq Rawajlaniw banki 
kreditlerinin ulken bolegin «ulken ushlik» mamleketlerine bergen 
(Argentina, Braziliya, Meksika). 
Aziya rawajlaniw banki bolsa - 5 mamleketke (Indoneziya, 
Batis Koreya, Filippin, Pakistan, Tayland). 
Sonday-aq, Afrika rawajlaniw banki - kobirek tolewge beyim 
klientlerge (Marokko, Zair, Keniya, Tuniske ham basqalarga). Af-
74 
rika rawajlaniw fondi payda bohwi menen Orayliq ham Batis 
Afrikanm onsha rawajlanbagan mamleketlerinde kreditlewdi 
basladi. 
Regionalliq rawajlaniw bankleri rawajlamp atirgan 
mamleketlerge sahstirmah olardifi ekonomikahq rawajlaniw 
darejesine ham siyasatinm jonelisine qarap qatlamlangan kredit 
siyasatin ahp baradi. 
Regionalliq rawajlaniw banklerinin duziliw saneleri: 
Amerika araliq Rawajlaniw banki - sholkemlestiriw ideyasi 
1889-jil, 1959-jil dekabr. 
Aziya rawajlaniw banki - sholkemlestiriw ideyasi 1957-jil, 
1966-jil dekabr. 
Afrika rawajlaniw banki - 1960-jil, 1963-jil Nizami 
tastiyiqlangan. 
Evropa rawajlaniw ham tikleniw banld - sholkemlestiriw 
ideyasi 1989-jil oktyabr, Nizarni 1990-jil 9-aprelde tastiyiqlangan. 
Batis Evropa integraciyasi kompleksinin institucional duzilisi 
bir qatar regionalliq valyuta-kerdit ham finans sholkemlerin 6z 
ishine aladi. Evropa Birlespesi regionalliq valyuta-kredit ham 
finans sholkemleri turli turde maqsetlerdi nazerde tutadi: 6z insti-
tucional duzilmesin duziw menen Batis Evropa integraciyasin ham 
jahan oraym bekkemlew; Evropa Birlespesi mamleketleri 
ekonomikasin rawajlandmw; 1993-jil noyabrde kushke kirgen 
Maastrixt shartnamasma muwapiq turde ekonomikahq ham valyuta 
birlespesin duziw; associaciyalangan mamleketlerge sahstirmah 
kelisilgen siyasatin otkiziw. 
Oz aldma qoygan maqsetlerge muwapiq usi sholkemler 
mamleketler araliq ham belgili bolimin milliy shegarada 
ekonomikani regionalliq darejeda tartipke sahw ham Batis Evropa 
ekonomikahq integraciyasi rawajlamwinda ahmiyetli roldi 
oynaydi. Birinshi, olar Evropa Birlespesi institucional duzilmesinin 
quramhq elementleri esaplanadi. Olarga Evropa parlamenti, Evropa 
Sherikligi Kenesi jane basqa sholkemler kiredi. Ekinshiden, olardifi 
payda bohwi ham xizmetinifi materialhq bazasi bolip qospa 
byudjet ham fond xizmet qiladi. Olar ozinde agza mamleketlerdin 
rasmiy altm-dollar rezervlerinin 20%in qamtip aladi. Agza 
75 

---

mamleketlerdin miliiy byudjetlerinin 2,5-3% summasm birlestirgen 
Evropa awqammm oraylastmlgan byudjeti esabina bir neshe 
qosimsha fondlar qaliplesken. Ushinishiden, regionalliq institut 
iskerliginde xaliq araliq valyuta birliginen paydalanadi. 
Evropa ekonomikahq integraciyasi shefiberinde regionalliq 
finans institutlarmin payda boliwi aste aqinnliq penen, tiykarinan, 
Batis Evropadagi integraciya processlerinin rawajlaniwina 
muwapiq turde payda bolgan. 
Evropa birlespesi shenberinde duzilgen tiykargi regionalliq 
sholkemlerge tomendegilerdi kiritiw mumkin: 
Evropa investiciya banki (EIB, Lyuksemburgde 1958-jilda Rim 
pitimine muwapiq sholkemlestirilgen) jeti jildan jigirma jil 
muddetke shekem, rawajlanip atirgan mamleketlerge bolsa kem 
rentabelli joybarlarga jilina 1-2% dan qmq jil muddetke shekem 
krcditler bergen. EAB xizmetinin maqseti Evropa awqami 
regiomndagi qalaq mamleketlerdi rawajlandmw, karxanalardi 
qayta qunw, islep shiganwdi qaniygelestiriw ham kooperaciyalaw 
shenberinde tarmaq duzilmelerin modernizaciyalaw, tiykargi 
onnda turiwshi tiykargi tarmaqlardi rawajlandmw jane qospa 
xojaliq obyelctlerdi sholkemlestiriw esaplanadi. Bunnan tisqan, 
EAB jeke ham mamleket karxanalarm kepillik beredi. 
Hazirgi dawirde EAB agzalari bohp Evropa Birlespesinifi 12 
mamleketi bolip esaplanadi. EAB garezsiz yuridikahq ham 
finanshq oroma iye bolgan institut esaplanadi. Omn basshi 
organlan - basqanwshilar Kefiesi agza mamleketlerdin finans 
ministrlerinen ibarat. Basqanw kensesi Lyuksemburgde 
jaylasqan.
14 
Evropa rawajlamw fondi (ERF, 1958-jilda sholkemlestirilgen) 
Evropa Birlespesinin rawajiamp atirgan mamleketler menen 
qatnasiqlan boymsha jamaat siyasatm otkiziw jane usi 
mamleketlerdin rawajlaniwina jardem beriwde eki tarepleme 
dasturlerdi muwapiqlastinw maqsetinde duzilgen. 
YRF 5 jilga associaciya haqqmdagi nawbettegi konvenciyaga 
qatnasiw payitmda «Uluwmahq bazar» mamleketleri tolemleri 
4
Лаврушин И.О. Деньги, кредит, банки. - Mosxea, «ФИНАНСЫ И 
СТАТИСТИКА» 2002, 2-изд. 
76 
esabman sholkemlestiriledi. Ekinshi Lomey konvenciyasina (1981-
1985-jillar) muwapiq, omn kolemi 4,5 mlrd EKY dep belgilengen; 
ushinshi konvenciya menen (1986-1990-jillar) 8 mlrd EKY 
atirapmda. A^RF Konvenciyada belgilengen amq bir dawirge har bir 
mamleketti kreditlew bagdarlanna muwapiq turde rawajlamwdin 
amq obyektierin jane awil xojaligi ham mineral shiyki zat 
eksportindagi jogaltiwlardm kompensaciyasina kreditler beredi. 
Evropa awil xojaligin kepillew ham bagdarlaw fondi (EAXKB) 
1969-jilda uluwmahq agrar bazar payda etiw jane rawajlaniwina 
jardem beriw maqsetinde («Jasil Evropa») duzilgen. 
Evropa regionalliq rawajlamw fondi (ERRF) 1975-jiida agza 
mamleketlerde regionalliq disproporciyalardi tenlestiriw boyinsha 
ilajlann kreditlew ushin Evropa birlespesi qospa byudjeti qarjilan 
esabman sholkemlestirilgen. Rawajlangan 25 oblastlarga qaraganda 
turans darejesi 2,5 marte tomen 25 kambagal oblastlardi 6z ishine 
aladi.
15 
1973- jilda duzilgen Evropa valyuta sherikligi fondi (EVSHF) 
1994-jilda (Frankfurt - Maynda) Evropa valyuta institutma 
ozgerttirildi. Bui miliiy sholkemlestiriw 6z quramina 12 orayliq 
banklerdi birlestiriw, usi bankier pul-kredit siyasatm 
muwapiqlastinwdi amelge asinw jane Evropa Orayliq banklerin 
birden bir valyuta sistemasm payda qiliwga jardem beriwdi maqset 
qilgan. Somn menen birgelikte, ol regionalliq mamleketler araliq 
valyutaliq tartipke sahw ushm da bagdarlangan. Evropa valyuta 
instituti agza mamleketlerge tolem balanslan defieitligin qaplaw 
ushm kreditler beriw ham EKYdi emissiya qihw funkciyalarm 
onnlagan. 1998-jil iyulden Evropa valyuta instituti evrom 
aylamsqa shigariwshi Evropa Orayliq bankine ozgerttirildi. 1999-
jildan 6z ishine, evroga otken Evropa Awqami mamleketleri 
orayliq bankleri jane Evropa Orayliq bankini algan, Evropa Orayliq 
bankleri sistemasi amel qila basladi. 
Xaliq araliq finans sholkemleri ishinde Bazeldegi Xaliq araliq 
esap-sanaqlar banld (ing. Bank for International Settlemenc (BIS) 
ahmiyetli onn iyeleydi (XESB, 1930-jil, Bazel). Xaliq araliq esap-
15
Лаврушин И.О. Деньги, кредит, банки. - Моэква, «ФИНАНСЫ И 
СТАТИСТИКА» 2002, 2-изд. 
77 

---

sanaqlar banki 1930-jilda 6 mamlekettin (Belgiya, Ulli Britaniya, 
Germaniya, Italiya, Franciya, Yaponiya) mamleketler araliq 
kelisimi jane usi mamleketlerdin 6z aymaginda xizmet korsetetugsn 
Shveycariya menen konvenciyasi tiykannda duzilgen. Hazirde 
Xaliq araliq esap-sanaqlar banki 34 mamlekettin orayliq 
banklerinen ibarat. Xaliq araliq esap-sanaqlar banki olarga kreditler 
beredi jane depozitlerin qabil qiladi jane olardm sherikligine 
jardem beredi. Xaliq araliq esap-sanaqlar bankinin ahmiyetli 
xarakteri bolip, xaliq araliq esap-sanaqlarda valyuta kliringi 
boymsha jane agza mamleketlerdin basqa esap-sanaqlarmda bank-
agent funkciyasm ormlaw bolip esaplanadi. 
Sonday-aq, Xaliq araliq esap-sanaqlar banki jetekshi valyuta 
kurslann uslap turiw maqsetinde orayliq banklerdin jamaatlik 
valyuta intervenciyasin duzedi, mamleketler araliq kreditlerde 
miyras boladi jane evro bazar jagdaym qadagalap turadi. 
1982-jildan baslap XESB XVF kreditlerin kutip atirgan ayinm 
mamleketlerdin xaliq araliq valyuta likvidligi krizisine jol 
qoymawliq ushm orayliq banklerdin kepilligi ornina araliq kreditler 
bermekte. Bunday kreditlerdi Vengriya, Meksika, Braziliya, 
Argentina ham Yugoslaviya mamleketleri algan. 
XESB - jetekshi informaciyahq-izleniw orayi da bolip 
esaplanadi. 01 ozinin izleniwleri tiykannda dawirli materiallardi 
baspadan shiganp otiradi. 
Nizam boymsha XESBine 2 tiykargi funkciya jukletilgen: 
1) orayliq bankler ortasmda sheriklikke komek beriw, xaliq 
araliq finans operaciyalan ushm qolay shart-sharayatlar jaratiw; 
2) 6z agzalarmin xaliq araliq esap-sanaqlann otkiziw boymsha 
agent yaki isenimli shaxs sipatinda hareket qihw. Bulardan kelip 
shigip XESB tomendegi operaciyalardi orinlaydi: 
- altm satip aliw-satiw ham saqlamwi; 
- orayliq bankler menen depozit-ssuda operaciyalan; 
- 6z aldma pitimler boymsha hukimet uleslerin qabil qihw; 
- valyuta ham qimbat bahah qagazlar menen (akciyalardan 
tisqan) operaciyalar; 
- orayliq banklerdin basshisi yaki agenti sipatmda jahan 
(valyuta, kredit, qimbat bahah qagazlar, altm) bazarlarmda 
operaciyalar; 
78 
- 6z-ara xaliq arahq esap-sanaqlarga komek beriw maqsetinde 
orayliq bankler menen pitimler duziw. 
XESB resurslanmfi tiykargi deregi - orayliq banklerdin shet el 
valyutasmda yaki altmdagi qisqa muddetli (3 ayga shekem) 
arnanatlari. Olar boymsha procentler tolew ushm bank olardi bazar 
sharayatlarmda basqa orayliq banklerge, xaliq araliq sholkemlerge 
jaylastiradi. XESBtih tiykargi aktiv operaciyasi bolip orayliq 
banklerge shet el valyutasmdagi kreditler beriw esaplanadi. 
Evropa Tikleniw ham Rawajlamw banki (ETRB) 1990-jilda 
Londonda sholkemlestirilgen. ETRBtin tiykargi maqseti - Orayliq 
ham Shigis Evropamn burmgi socialistlik awqamda bolgan 
mamleketlerin bazar ekonomikasma otiwine jardem beriwden 
ibarat. ETRB tek gana aniq shenberdegi joybarlardi kreditleydi. 
ETRB resursian XTRBke uqsashq boymsha duziledi. 
ETRB islep shigariwdi (joybarlardi qarjilandmwdi 6z ishine 
algan jagdayda), infraduzilmeni rawajlandiriw ham qa}4a tiklewge 
texnikahq jardem korsetiwdi (ekologiyahq dasUirlerdi 6z ishine 
algan jagdayda), akcionerlik kapitalma investiciyalan, aynqsha 
menshiklestirilip atirgan karxanalardi kreditlewge qaniygelesken. 
Somn menen birgelikte ETRBtin tiykargi diqqatti kishi biznesti 
qollap-quwatlawga qaratilgan. Basqa xaliq araliq finans institutlan 
siyaqh ETRB aniq maqsetli investiciyalardi rawajlandiriw dasturin 
islep slugiwda maslahat beriw xizmetin korsetedi. ETRBtin bir 
strategiyaliq waziypasi - mamleket karxanalann menshiklestiriwdi 
qollap-quwatlaw, olardi modernizaciyalaw ham strakmrahq 
qayta qunw, sonday-aq, usi maseleler boymsha maslahatler 
beriwden ibarat. 
Bank 6z agzalarma, duzilisi ham tarmaq ekonomikasi 
mamleket biyliginen shiganw, menshiklestiriwdi reformalaw, 
sonm menen mamleketlerdi jahan ekonomikahq sheriklikke 
uygmlasiwma komeklesedi. 
ETRBtin sholkemlestiriwshileri bolip 40 mamleket -
Albaniyadan tisqan hamme Evropa mamleketleri, AQSH, Kanada, 
Meksika, Marokko, Egipet, Izrail, Yaponiya, Jana Zelandiya, 
Avstraliya, Qubla Koreya, sonday-aq, YelK ham Evropa 
Investiciya Banki bolip esaplanadi. SSSR, Chexoslovakiya ham 
79 

---

Yugoslaviya idiragannan keyin payda bolgan jana mamleketler 
onm agzalan boldi. Onin agzalan sipatinda XVF agzasi bolgan har 
qanday mamleket boliwi mumkin. 2010-jil jagdayina qaray ETRB 
akcionerleri bohp 60 tan artiq mamleket bohp esaplanadi. 
ETRB kreditlerinin muddeti adette 5-10 jildi, kredittin minimal 
mugdari bolsa 5 mln evrom quraydi. Eger joybar mamleket ushin 
zarurli ahmiyetke iye bolsa, bank kemirek mugdarda kredit beriwi 
mumkin. Kreditlew qalegen erkin almaslaniwshi valyutada amelge 
asmladi, amelde kobirek AQSH dollan ham Evrodan 
paydalamladi. Joybardi qarjilandinw onm qumn 35%ten kop 
bolmagan mugdarm duzedi. 
ETRB kommerciyaliq tiykarmda xizmet korsetedi ham ozinin 
kreditlerin risklerdi esapqa algan jagdayda bazar stavkalan 
boyinsha beredi. Tartipke qaray kommerciyaliq karxanalarm 
kreditlewde bank qadagalawm qaytarrwga baylamsli hukimet 
kepilligin talap etpeydi, biraq bunday jagdaylarda adette joybar 
aktivleri (maselen, girewge baylamsli tiykargi fondlar, girewge 
baylamsli mal-mulik ham t.b.) menen kredittin girew tamiynati 
qollamladi. Kreditler qatan belgilengen yaki juzip juriwshi 
stavkalar boyinsha boliwi mumkin, sonday-aq, xedjirlewdih turli 
instrumentlerinen de paydalanadi. 
Joqandagilardi aytip otgenimizdey, ETRB kreditlerinin tiykargi 
obyektleri bohp, jeke firmalar yaki menshiklestirilip atirgan 
mamleket karxanalan ham sonday-aq, shet el investiciyalarmdagi 
qospa karxanalar kiritilgen jahadan duzilip atirgan kompaniyalar 
esaplanadi. Banktin hazirgi dawirdegi tiykargi maqseti regionlarda 
investiciyalardi xoshametlew esaplanadi. 
ETRB 6z xizmeti shenberinde tomendegilerdi amelge asiradi: 
- rawajlangan mamleketlerde qabil qihngan bank isi 
standartlan tiykarmda maslaniwshan kreditlew ushin turli turde 
instrumentlerden paydalanadi; 
- jeke sektor iniciatorm qollap-quwatlaytugm sektorlar 
boyinsha nazerde rutilgan ham usi operaciyalar strategiyasmdagi 
waziypalardi amelge asinwdi ozinde sawlelendiredi; 
- jeke investorlar, olardin maslahatshileri ham kommerciyaliq 
bankleri menen sheriklik qiladi; 
80 
- hukimet penen rawajlaniwdin uzaq muddetli joybarlarin 
amelge asinwda sheriklik qiladi; 
- xahq araliq valyuta-kredit ham fmans sholkemleri menen 6z-
ara hareketlerdi or inlay di; 
- mamleketler araliq ham regionalhq maplerden kelip shiqqan 
jagdayda isleydi; 
- qorshagan-ortahqti saqlawdi ham jaqsilawdi tamiyinlewge 
hareket qiladi. 
ETRB xizmetine basqanwdi basqanwshilar Kehesi, direktorlar 
Kenesi ham Prezident amelge asiradi. Basqanwshilar Kehesi -
ETRB Joqari parman beretugm orgam - banktin har bir 
qatnasiwshisidan 2 den wakildi (basqanwshi ham onm onnbasann) 
6z ishine aladi (mamleket yaki xahq araliq sholkemlerdin). Agza 
mamlekettin qalewine qarap omn ETRBtegi wakili (basqanwshi 
yaki onm ormbasan) qalegen payitta shaqinp ahmwi mumkin. 
onnbasar dawis beriwde tek basqanwshi bolmagan waqitta gana 
qatnasiwi mumkin. Jilma bir marte bolatugm jiynahsqa Kenes 
basqanwshilarnan birin keying! basshi saylamwina deyin basshi 
sipatinda saylaydi. 
Basqanwshilar Kenesinih wakillliklerine tomendegi 
maselelerdi sheshiw kiredi: 
ETRB jana agzalarm qabil qihw, olardi qabil qihw shartlerin 
aniqlaw, bank agzahgm toqtatiw; 
- ETRB prezidenti ham direktorm saylaw, direktorlar yaki 
olardm onnbasarlan haqi olshemin ham sonday-aq, prezident 
penen shartnamamn basqa shartlerin belgilew; 
- ETRB shiganwga raxsat etilgen ustav kapitalm kobeytiw 
yaki kemeytiw; 
- basqa xahq arahq sholkemleri menen sheriklik tuwnsmda 
bas kelisimler (pitimler) duziwge wakillikler beriw; 
- ETRB paydasi ham ziyanlan esabin ham uluwmahq 
balansin (auditorlar esabatm korip shiqqannan keyin) tastiyiqlaw; 
rezervler olshemin aniqlaw, paydam bolistiriw, ETRB xizmetinin 
tohq toqtatihwi ham onm aktivleri bolistiriliwi haqqmda qarar 
qabil qihw; 
81 

---

- ETRB sholkemlestiriw tuwnsmdagi Pitimge ozgertiwler 
kiritiw, Pitimdi tusiniw yaki direktorlar Kenesi tarepinen omn 
qollaniwi menen baylanisli apellyaciyalar boymsha qararlar qabil 
qihw. 
Evropa Awqami, Evropa investiciya banki agza mamleketleri 
ham Evropa Awqammin ozi ETRB ustav kapitalmda 51% 
kvotasma iye, Orayliq ham Shigis Evropa mamleketleri - 13%, 
qalgan Evropa mamleketleri - 11%, jana evropa mamleketleri -
24%. Kapitalda kobirek ules penen AQSH - 10%, Italiya, GFR, 
Franciya, Ulh Britaniya ham Yaponiya - 8,5% ten. Ustav kapitaldm 
olshemi har 5 jilda bir marte korip shigiladi.
16 
ETRB 6z xizmeti dawammda xojahq juritiwdin bazar 
xojaligma otip atirgan mamleket ham jeke sektor karxanalarina 
sahstirmah operaciyalardiii tomendegi turlerinen paydalanadi: 
1) islep shiganwdi rawajlandmwga kredit beriw (qosimsha 
qarjilandmwdi qosqanjagdayda); 
2) kapitalga investiciya kiritiw; 
3) qimbat bahah qagazlardi kepillestirgen turde jaylastmw; 
4) kepiller beriw ham komek beriwdin basqa turleri jardeminde 
kapilikital kiritiwdi jehillestiriw; 
5) paydalamwdi belgilewshi pitimlerge muwapiq turde arnawh 
fondlar resurslarm jaylastmw; 
6) qanzlar beriw (qosimsha qarjilandmwdi qosqan jagdayda) 
ham mfraduzilmeni tiklew ham rawajlandmw ushm texnikahq 
jardem korsetiw (somn ishinde, tabiyatti qorgaw dasturleri ushm). 
ETRB eksport kreditler boymsha kepillikler bermeydi ham 
qamsizlandinw boymsha shugillanbaydi. 
Sonday-aq, ETRB tomendegi xizmet turin fmanslastirmaydi. 
1. Qorgamw sanaatm. 
2. Temeki sanaatm. 
3. Xahq arahq normalarda qadagan etilgen qurallardi islep 
shiganw. 
4. Qumar biznesin. 
5. Qorshagan-ortahqqa unamsiz tasir korsetiwshi islep 
shiganwlar ham processler. 
1
 www.ebrd.com. 
82 
ETRB kredit-fmans siyasatmm ahmiyetli bagdarlarinan 
finanshq sektor, energetika, telekommunikaciya infraduzilmesi, 
transport ham agrobiznesti ajiratip korsetiw mumkin. Aynqsha 
jagdayda menshiklestiriw tarawi da ahmiyetli orm iyeleydi. 
Hazirgi kunde ETRB kredit liniyalarman dunyadagi kopshilik 
mamleketler 6z ekonomikasin rawajlandmwda paydalanip 
kelmekte. Usi sholkem tarepinen ajiratilatugin qarjilair jahan 
ekonomikaliq jagdayi jaqsilaniwma tasir korsetpekte. 
Aziya Rawajlaniw Banki (ARB) - Aziya ham Tmish okeani 
regiom mamleketlerinin rawajlaniw joybarlan ushm uzaq 
muddetke kredit ajiratiw menen shugillanatugm iri mamleketler 
arahq finans institutlarman biri bohp esaplanadi. Aziya Rawajlaniw 
Banki 1966-jildm 22-avgustinde 15 mamleket tarepinen shartnama 
imzalamwi menen sholkemlestirilgen. Barak bank 6z kredit 
xizmetin 1966-jii 19-dekabrde basladi. 
Aziya rawajlaniw bankin duziwden maqset - Aziya ham Tinish 
okeani regionmdagi rawajlanip atirgan mamleketler ekonomikaliq 
harn socialhq rawajlaniwma jardem beriwden ibarat. 
Bugingi kunde ARBke 67 agza mamleket Aziya, Aziya-Tinish 
okeani regiom mamleketleri, sonday-aq, Evropa ham Amerikanih 
sanaati rawajlangan 19 mamleketi esaplanip, ARB wakilleri har jill 
usi sholkemge agza aktiv rawajlanip atirgan mamleketlerdin 
birinde ARB Basqariwi, usi mamlekettin finans ministrlitgi ham 
orayhq banki basshilan qatnasiwinda ushirasiw otkizedi. 
ARB shtab-kvartirasi Manila shtatinda (Filippin) jaylasqan 
bohp, ARB prezidenti 3 jil muddetke saylanadi. 
ARB xizmetinin tiykargi bagdarlan tomendegilerden ibarat: 
- investiciya xizmetin finanslastinwda uzaq muddetli ham 
jenillikli shartler menen 40 jilga shekem bolgan kreditlerdi jilma 
Г/oten beriw; kommerciyahq kredittiii 3 jilhq jenillikli dawiri 
menen 15 jilga shekem beriw;
17 
- rawajlanip atirgan agza mamleketlerge olardm ekonomikaliq 
rawajlandmw jobalarin muwapiqlastinw, sonday-aq 
qarjilandmwga tayarlaw ham joybarlardi jane rawajlaniw dasturin 
amelge asmwga jardem beriw; 
17
 www.abd.org. 
83 

---

- xahq araiiq finanshq institutlar, milliy mamleket ham jeke 
sholkemier menen investiciyalardi birgelikte amelge asmwga 
tiyisli maseleierge sheriklik qiliw; 
- regionda ekonomikaliq osiw ham sheriklikti xoshametlew 
ushm zarurli ekspert xizmeti ham maslahatshilerdin turli tiirlerin 
qollanrw. 
ARB tomendegi tarawlardi 6z ishine algan joybarlardi 
finanslastiradi: 
- awil xojahgi ham awil xojahgi onimlerin qayta islew; 
- avtomobil ham temir joilardi remontlaw ham qayta quriw; 
- energetika; 
- bilimlendiriw; 
- transport ham baylanis sistemasi; 
- taw-kan sanaati; 
- den sawhqti saqlaw ham ekologiya; 
- turizm infraduzilmeni rawajlandinw; 
- tutmiw tovarlardi islep shiganwdi rawajlandinw; 
- bank si stemasin rawaj landinw. 
Aziya Rawaj laniw Bankinin maqset-wazvypasi rawajlanip 
atirgan mamleketlerdin ekonomikaliq rawajlamwm ham 
ekonomikaliq osiwin ham jamaatlik, ham garezsiz xoshametlew 
bohp esaplanadi 
ARB rawajlanip atirgan mamleketierge tomendegi fondlar 
esabman kreditler beredi: 
- apiwayi fond esabman kommerciyahq shartleri tiykarmda 25 
jil muddetke; 
- Aziya rawaj laniw amawh fondi esabman jenillikli 1-3% 
stavkalar boyinsha kambagal mamleketierge 40 jilga shekem 
muddetke. 
Kop gana rawajlaniw bankleri siyaqli Aziya Rawajlaniw Banki 
ham kreditlewde balansti tamiyinlew ushm mamleket sektonna 
berilgen kreditlerdin salmagi jami joybarlardm 20%ten aspaydi. 
Aziya Rawajlaniw banki xizmetinih qasiyeti bohp, kreditlerdin 
30%in jenillikli shartlerde arnawli fondtan beriwi bohp esaplanadi. 
ARB bul qadagalawdi Evropa bazarlarma joneltirip, olardi 
rawajlanip atirgan mamleketierge 25-40 jilga bagdarlangan uzaq