R sayfullaye V a, B. M e n g L iy e V, G. Bo q iyeva, M. Q u r b o n o V a, Z. Y u n u s o V a, m a b u z a L o V a h o z I r g I

bo'iaklarning 
ma’noviy valentligini
to‘ldirayotgan so‘z kengaytiruvchilaridir (sxemada hol H, ega E belgisi
bilan berildi) (42-jadval):
42-jadval
bu soa ida
amin bcj ‘Iganday
zurriyodi
ishonmoqda
| 
edi
list un
qilgan
aqlaan
1
hissiyotini
qizdirib
1
boshini
1
hammaning
+
sharob
g'alabasiga
+
o ‘z
¥
olishganda
¥
kiyik bi lan
¥
arslon
Temuming
i
Amir
*
Sohibqiron
Jahongir
botir ekaniga
t
o ‘tmaydigan
4
kesmaydigan
+
o ‘q 
qilich
339

---

G a p d a hollar m a’noviy turlariga ko‘ra bir nechta b o‘lsa ham, u
bitta H b e lg is i bilan gap qolipidan ocrin oladi. Demak, yuqoridagi
gap ham
m a k s im a l qolipning hosilasi.
U yu sh iq
bo‘laklar 
gap 
strukturasida 
bir 
xil 
mavqeni
egallaganliklari sababli ulami lisoniy sintaktik qolipda berisliga
ehtiyoj y o ‘q. Shuningdek, ajratilgan bo'laklar ham qaysi bo'lakni
izohlayotgan bo'lsa, o'sha bo‘lak bilan bir butunlik kasb etadi.
L iso n iy
sintaktik 
qolipning 
cheksiz 
rang-baranglikda
voqelanish 
imkoniyati ustiga nutqda liar bir so‘zning ma’no
valentligi zam inida xilma-xil so‘z kengaytiruvchisi bilan kengayib
kelish im k o n iy a ti qo‘shiladi va bu ko‘rinishlarni cheksiz miqdorda
ko‘paytiradi. Lisoniy sintaktik qoliplarda har bir tashkil etuvchi
(kesim, e g a , hoi) ning bitta so‘z, so ‘z birikmasi, so'z birikmasi
zanjiri, ajralm as birikma bilan ifodalana olish qonuniyati va
bunday turli qurilishli birikmalaming sintaktik nuqtayi nazardan
teng h u q tiq liligi mazkur imkoniyatni yanada kengaytiradi. Shuning
uchun g a p n in g o ‘ta sodda ko‘rinish kasb etgan 
eng umumiy
mohiyati 
— 
minimal qolipi — [WPm] ham , undan quyidagi
um um iylik — maksimal qurilish qolipi — [E-N-W Pm] bam
nutqim izda m ana shunday rang-baranglik va cheksiz imkoniyatga
ega bo‘la d i.
G ap 
b o ‘ laklari (Pm) ma’nosi bilan uzviy bog‘liq. Shu boisdan
gap b o ‘lak la rin i ko‘rib o ‘tish uchun bevosita gapning «jon»ini,
m arkaziai shakllantiruvchi vosita — kesimlik kategoriyasining
tarkibi, m a ’nolari va ifodalanish usullariga qisqacha sharh berishi
zarur. 
Z e r o , gap keagaytiruvchilari tushunchasi, ulami belgilash,
shu a so sd a gapning struktur zaruriy va ixtiyoriy tarkibiy qismlarini
ajratish g a p n in g «yuragi», gapning gap ekanligini ta ’minlovchi
kesimlik kategoriyasi va uning ko'rsatkichi, ifodalanish xususiyati
bilan uzv^iy b o g ‘liq. Shu sababli, gapning gapligini, ya’ni bir nisbiy
tugal 
fîk rn i 
boshqalarga 
yetkazish, 
ular tomonidan 
to'g'ri
Kesimlik kategoriyasi
340

---