ravishdoshlar harak at b ajaru vch isiga m unosabat jih a td a n qaram a- qarshi turadi. M a z k u r m a ’n on i ifodalashda [ -i(b)] shaklli ravislidosh bilan u n d a n k e y in keluvchi h ok im fe’ln in g bajaruvchisi bitta bo'ladi. Ikromjon maxorkasini o ‘t oldirib boUib, javob berdi. (S .A h m .) [-gach\ shaklli ravish d osh li qurilmada esa ravislidosh va hokim fe ’l bajaru vch isi turlicha b o ‘lishi m u m k in . Ikromjon maxorkasini o ‘t oldirib bo'lgach, (Ikrom jon yoki b o sh q a kim dir) javob berdi. Ravislidosh sh a k lla rin in g paradigmatik m unosabati quyidagicha: 1. « F e’lni f e ’lga b o g 'la sh » um um iy sintaktik vazifasi bilan birlashuvchi ravislid osh shakllari «hokim fe’ld a n anglashilgan harakatning so d ir b o ‘lish p aytini ifodalash» belgisi ostida ajraladi. [~a/y\, [~ 0)b], [-gancha ] , [ -may/masdan ] , [-gani] shakllarida bu belgi majhul. [ - gach\, [-guncha], [-ganda] sh ak llarid a esa ifodalangan. 2
. [-a/y], \-(i)b], [-gancha], [-may/masdan], [-gani] shakllarining « r a v islid o sh va u b o g la n g a n hokim fe ’l ifodalagan harakatlarning b i r v a q td a lig in i k o ‘rsatish» b elgisiga m unosabati turliclia. M azkur belgi [-gancha], [-a/y] shakllarida ifodalangan. C hunki bu s h a k lli ra v islid o sh va undan k ey in g i hok im fe ’l anglalgan harakatlar b ir vaqtda ro‘y beradi: kutgancha o ‘lirardi, kuta-kuta charchadi k a b i. [-gani] shaklli ravishdosh va u bogTangan fe ’l a n g la t g a n harakat turli vaqtda ro'y beradi: ko'rgani keldi, aytgani k e td i kabi. S h u n in g uchun ular m azkur belgiga salbiy m unosabatda d e y ila d i. [ ~(i)b], [-may/masdan] shakllarida belgi yuzaga ch iq ish i h am , ch iq m asligi ham m u m k in . Qiyoslang: shoshilib gapirdi, shoshiImasdait gapirdi (harakatlar bir vaqtda yuz bergan), oiqib ja v o b berdi, o'qimasdan javob berdi (a w a l o ‘qish, keyin javob b e r ish h arak ati yuz bergan). Bu hol ushbu shakllarning mazkur belgiga m a jh u l, n o a n iq m unosabatda ek an ligin i k o ‘rsatadi. 3. [-a/y]. [-gancha] shakllari «ravishdosh ifod alagan hara katning tak roriy e m a slig i» belgisi bilan farqlanadi. Bu belgiga m unosabat [-gancha] sh a k lid a ijobiy va [-a/y] shaklida m ajhul. Bu quyidagilar b ila n iz o h la n a d i. O'qigancha kelardi b rikuvida ravishdosh ifo d a la g a n h a ra k a t takror-takror yuz berm aydi. Kelisopni 205
qo ‘y a chopdi b irik w id a [-a/y] shakli bir martalik harakatni ifo d a la y d i. O ’qiy-o'qiy charchadi birikuvida esa ravishdosh ifo d a la g a n harakat takrorlanuvchi, davom iy. [-a/y] shaklli r a v is h d o s h , odatda, takror q o ila n a d i, ayrim hollarda takror b o ‘ lm a g a n h old a ishlatilishi mumkin. 4. [-gach], [-guacha], [-ganda] shakllari o'zaro «harakatning c h e g a r a s in i ifodalash» belgisi bilan farqlanadi. \-gach] shaklli r a v ish d o sh ifodalagan harakat hok im fe ’l ifodalagan harakatdan oíd i n y u z beradi: borgach, aytaman. [-guncha] shaklli ravishdosh ifo d a la g a n harakat hokim fe ’l ifodalagan harakatdan keyin yuz b era d i: borguncha aytaman. [-ganda] shaklli ravishdosh ifodalagan h arak at b ila n hok im fe ’l ifodalagan harakat bir paytda yuz beradi: ko irg a n d a k o ‘rishguncha. R a v ish d o sh shakllarining tavsiflangan alohida m a’nolari uning U G IM si tarkibidagi yon d osh m a’ no hisoblanadi. S ifatdosh shakllari va uning turlari.
O ‘zgalovchii kategoriya- s in in g ta r k íb iy qism i b o ‘lgan sifatdosh nutqda fe’llarni otlarga (b a ’z a n f e ’lla r g a ) b o g ia sh vazifasini o'tashga ixtisoslashgan. Bu v a z if a — b a r c h a sifatdosh shakllari u ch u n m utlaq substansial m o h íy a t. S ifa td o s h la r tabiatan « fe ’lai fe ’lga b o g ia sh » bclgili n o t o iiq z id d iy a tn in g m ajhul, noaniq uzvi. Bu ziddiyatda ravishdosh kuchli a ’zo h iso b la n a d i. Sifatdosh, asosan. f e i n i otga, qism an f e ig a (m a s a la n , tn a st qiladigan kulishi, dilni vayron qiladigan yigiashi kabi) b o g i a s h vazifasini bajaradi. Sliuningdek, bu shakl b a ’zan a n a litik , perifrastik shakllar tarkibida ham fe'lni fe lg a b o g ia sh i m u m ld n . S ifa td o sh la r n in g sintaktik im koniyati asosida uning m a’noviy x u su siy a ti y o ta d i. Bu m a ’n oviy xususiyat — fe’l anglatgan harakat yoki harakat natijasini narsa/predm etning belgisi sifatida nutqda v o q e la n tir is h . Shuning u ch u n tilshunoslar sifatdoshni sifat va f e i o r a lig ‘ ida tu rg a n so ‘z sifatida baholashadi. M ana shu jihati bilan ular r a v ish d o sh d a n tubdan farq qiladi. R avishdoshlar o ‘zgalashish ja r a y o n id a f e ’lning lug'aviy m a’ nosini o ‘zgartirrnay, unga faqat
