R sayfullaye V a, B. M e n g L iy e V, G. Bo q iyeva, M. Q u r b o n o V a, Z. Y u n u s o V a, m a b u z a L o V a h o z I r g I

Lichun 
kamida 
30 0-500 yillik badiiy isklov an’anasiga ega
t>o‘lm o g ‘i kerak edi. Shuning uchun o ‘zbek xalqi uzluksiz ming
y illik adabiy til an ’anasi bilan t o ‘la ma’noda faxrlansa, arziydi.
0 ‘zbek tili tarixini quyidagi asosiy taraqqiyot bosqichlariga
ajratam iz:
1-jadval
№
Asriar
Davrning
nomlanishi
Manbalarda
tilning
turlicha
nomlanishi
Asosiy adiblari ra 
yozma yodgorliklari
1.
X -X I V
0 ‘zbek
tilining 
ilk
taraqqiyot
davri
turkiy, 
eski
turkiy 
til,
turkiy, turkiy
xoqoniy,
sharqiy 
tur­
kiy, chig‘atoy
tili
Mahmud 
Kosh-
g ‘ariy, 
Yusuf 
Ba-
lasog'uniy, 
Ahmad
Yugnakiy, 
Ahmad
Yassaviy, 
Rabg'uziy,
Durbek, 
Qutb Xo-
razmiy asarlari
2.
X I V -
XIX
O'zbek
tilining
tako-
millashish
davri
eski 
o ‘zbek
tili, turkiy til,
cliig‘atoy tili,
0 ‘rta 
Osiyo
turkchasi,
Navoiy
turkchasi,
sharqiy
turkciia
Xorazmiy 
«Mu-
habbatnoma»si
(1353-y.)dan boshlab
Niyoz-Muhammad
(Komil) 
Xorazmiy-
gacha 
(XIX 
asr
ikkinchi yarmi)
3.
X I X -
XX
Milliy
adabiy
tilning
shakllana
boshlashi
yangi 
o ‘zbek
tili, turkiy til,
sort tili
Muqimiy, 
Furqat
asarlaridan 
boshlab
o'zbek jadid adabiyoti
ilk namunalarigacha
4.
X X -
XXI
O'zbek
m illiy adabiy
tili
hozirgi o ‘zbek
tili
Abdulla 
Qodiriy,
Hamza, 
Ayniy,
Oybeklardan 
muosir
adiblargacha
O O Z IR G I 0 ‘ZBEK TILI VA UNING SHEVALARGA
MUNOSABATI
0 ‘zbek tili 
ko‘p dialektli. Eu uning murakkab tarixiy
taraq q iyot yo'lini bosib o‘tganligi, bugungi o‘zbek millati o ‘tmishda
x ilm a -x il etnik tarkibga ega bo‘lganligi bilan belgilanadi.
16

---

0 ‘z b e k m i l l i y t i l i n i t a s h k il e t u v c h i t u r l i - t u m a n s h e v a la r n i u c h
la h ja g a b ir la s h t ir is h m u m k i n . B u la r: 1) q a r lu q - c h i g i l - u y g ‘u r lah ja si;
2 ) q ip c h o q la h j a s i; 3 ) o ‘g ‘u z la h ja si.
Lahjalar o ‘ zaro farqli xususiyatga ega. Bu farqlar, aytilganidek,
lahjalaming h a r
biri 
dastlab 
har xil 
qabila 
yoki 
qabila
birlashmalarining tili t>o‘lganligi bilan bog'liq. B u tarixiy jarayonni
har tomonlama to ‘g‘r i anglagan E.Polivanov o ‘zbek tilining ko‘p
dialektli til ekanligini nazarda tutib: « 0 ‘zbek milliy tili (o ‘zbek
lahjalarining b ir butunligi, yaxlitligi sifatida) yagona tizimning,
aslida hech qachon 
amalda bo‘lmagan o'zbek bobo tilining
dialektologik parchalanish y o‘li bilan emas, balki farqlanuvchi til
tizimlarining birlashuvi yo'li bilan paydo bo'lgan», - degan edi.
O'zbek xalqining shakllanish tarixi bilan yuzaki tanishishdan ham
shunday xulosaga kelish mumkin.
0 ‘zbek m illiy tilining lahjalari orasida, odatda, qarluq-chigil-
uyg‘ ur lahjasi hozirgi o ‘zbek milliy adabiy tilining m e’yorlarini
belgilashda m uhim aham iyat kasb etgan deb, odatda, alohida
ajratiladi. Buning b o isi shundaki, o ‘zbek xalqining shakllanishida
qarluq etnik 
tarkibi 
Qoraxoniylar davridan 
boshlab alohida
mavqega ega e d i.
0 ‘zbek tili bu lahjasining nomlanishida (qarluq-chigil-uyg‘ur
lahjasi) bir m uncha anglashilmovchilik mavjud. Birinchidan, bu
atamadagi 
[chigil\ so‘z i ortiqcha, chunki chigillar qarluqlarning bir
bo'g'ini, xolos. Bu b o ‘g‘in qanchalik katta va, Koshg'ariy so ‘ziga
ko‘ra, ahamiyatli bo‘lm asin , qarluq toifasiga mansub.
Ikkinchidan, atam a tarkibidagi 
[uyg'ur] so'zining ham qadimgi
uyg‘urlarga h ech qanday aloqasi yo‘q. Bu atama o'zbek tili bilan
birgalikda turkiy tilla r g ‘arbiy xun tarmog‘ining qarluq guruhiga
mansub bo‘lgan hozirgi uyg'ur tiliga ishora qiladi, xolos. Shuning
uchun hozirgi o ‘z b e k milliy adabiy tili m e’yorlarining bu lahja
xususiyati bilan yaqinligi bejiz emas. Lahjaning qayta nomlanishida
tarixchi va shevashunoslarning xulosasi zarur.
A.K.Borovkov qayd qilib o ‘tganidek, o ‘zbek tilining birorta
shevasini ham adabiy tilga har jihatdan asos bo‘lgan deb aytib
boimaydi. Buning b o sh sababi shundaki, hozirgi o ‘zbek milliy