|
33-DARS
Nutq odobi
REJA:
“Mutaxassisning nutq madaniyati” matnini tuzish
Me’yor tushunchasi
Tayanch so‘zlar: shoir, ijodkor, yozuvchi, adib, asar, hikoya, qissa, maqola,janr, nasr, adabiyot, fan, til, kitob, qalam, muzey, ko‘rgazma, unvon, qahramon, obraz
1-tоpshiriq. Quyidagi suhbat qoidalarni o’qing va izohlab bering. Mutaxassis nutq madaniyatiga nimalar kirishini ayting?
Yoshi ulug‘larning suhbat odobi qoidalari oltita:
1. Har kimning ahvoliga qarab munosib so‘z aytsin;
2. Dag‘allik qilmasdan, lutf va muloyimlik bilan gapirsin;
3. Gapirayotganda tabassum qilib, ochilib gapirsin;
4. Ovozini baland ko‘tarmasin, eshituvchilarga malol keltirmaydigan qilib gapirsin;
5. Odamlarga naf'i tegadigan ma'noli gaplarni gapirsin;
6. Agar so‘zning qimmati-qadri bo‘lmasa uni tilga olmasin, chunki ulug‘larning so‘zi bamisoli urug‘dir, agar urug‘ puch yoki chirigan bo‘lsa, uni qayerga ekmang unib chiqmaydi;
Yoshlar suhbat odobi sakkizta:
1. So‘ramagunlaricha gapirmasin;
2. Gapirayotganda ovozini baland ko‘tarmasin;
3. Gapirayotganda o‘nggu sulga qaramasin;
4. G‘arazli va kinoyali gaplarni gapirmasin;
5. Qattiq gapirmasin va betga choparlik qilmasin;
6. Pushaymon bo‘lmaslik uchun o‘ylab gapirsin;
7. Odamlar gapini bo‘lib so‘z qotmasin;
8. Ko‘p gapirmasin. Chunki ko‘p gapirish aqli noqislik belgisidir. Oz bo‘lsa ham, ammo soz gapirishni shior etsin.
Bilib oling?
Me'yor tushunchasi til taraqqiyoti bilan bog‘liq bo‘lib, tilda turg‘unlik kasb etadi va o‘zok muddat yashaydi. Lekin bu me'yor o‘zgarmas hodisa degan xulosaga olib kelmaydi. Davr o‘zgarishi bilan odamlarning bilishi, dunyoqarashi, hayotga bo‘lgan talabi o‘zgarishi bilan me'yor ham o‘zgarib boradi. Demak, me'yor davr xarakteriga egadir. Masalan, mustaqillik e'lon qilinguncha, sovet, komsomol, kommunizm degan so‘zlar adabiy tal uchun me'yor hisoblangan. Bugungi adabiy til uchun esa bu so‘zlar me'yor hisoblanmaydi.
Me'yor tilning taraqqiyot qonunlari bilan, jamiyat taraqqiyot qonunlari bilan bog‘liq.
Ko‘pchilik tilshunoslar me'yorni faqat adabiy tilga nisbat berib tushunadilar. Bu esa me'yorni tor ma'noda tushunishga olib keladi.
Rus tilshunosi V.A.Itskovich fikricha, me'yor hodisasi tilning barcha yashash shakllari uchun xosdir. Umumtil boyligi doirasida qaraladigan dialektizmlar, sheva unsurlari, jargon va argolar, kasb - xunarga oid ko‘pgina so‘zlar o‘zbek xalqining hammasiga tushunarli bo‘lmasa ham, o‘sha sheva va lahjalarda, so‘zlashuvdagi kishilar yoki ma'lum ijtimoiy guruh uchun tushunarlidir. Masalan, do‘ppi: Samarqandda qalpoq, Xorazmda takya, Buxoroda kallapo‘sh, Farg‘ona va Toshkentda do‘ppi deyish shu lahjalar uchun me'yor hisoblanadi. Shuning uchun ham ba'zi tilshunoslar me'yorni ikkiga bo‘lib o‘rganishni tavsiya qiladilar.
1. Umumiy me'yor
2. Xususiy me'yor
Umumiy me'yor qardosh tillarga nisbatan belgilanadi. O‘zbeklar nutqining qardosh tillardan ajratib turuvchi me'yorlar, o‘zbek tilining umumiy me'yoridir. Bu me'yorga juda qattiq amal qilinadi. Uni buzish til bergan imkoniyatlardan chetga chiqish bo‘ladi.
Umumiy me’yor bir tilning boshqa tillardan ajratuvchi me'yorlar bilan birga tilning ichki me'yorlarini ham o‘z ichiga oladi. Umumiy me'yor xususiy me'yordan tarkib topadi.
Xususiy me’yor muayyan nutq shakllarida amal qiladigan me'yorlar bo‘lib, u umumiy me'yorning nutqiy ko‘rinishlaridir.
Yuqoridagi tahlillardan kelib chiqqan holda, shuni aytish mumkinki, o‘zbek tilining quyidagi xususiy me'yorlari haqida gapirish mumkin:
1. O‘zbek adabiy tili me'yori;
2. O‘zbek lahja va shevalar me'yori; (dialektal me'yor)
3. O‘zbek so‘zlashuv nutqi me'yori;
4. O‘zbek tilining ijtimoiy tarmoqlari, ya'ni «ijtimoiy dialektlar», «ijtimoiy argolar» me'yori.
Bulardan bizni adabiy til me'yori qiziqtiradi. Ana shu me'yor tufayli til yuqorida ta'kidlaganimizdek, umumxalq tilining yashash shakllaridan farq qiladi.
Til elementlarining me'yoriy holatga keltirishga intilish adabiy tilga xos xususiyatdir, bu jarayon muntazam davom etadi. Adabiy me'yor o‘z xolicha shakllanadi. Uning shakllanishi va taraqqiyotiga tilning tarkibiga kiruvchi lahja, shevalar turlicha hissa ko‘shadilar.
Xalqning madaniyati yuksalib borgan sari me'yorni tashkil etuvchi til vositalari qo‘llash jihatdan barqarorlashib, mustahkamlanib boradi. Demak, me'yor ma'lum bir til jamoasida mustahkam qo‘llanib kelayotgan lisoniy hodisalar yig‘indisidir. Me'yor til qurilish unsurlarning hammasiga tegishlidir. Shunga ko‘ra o‘zbek adabiy tilining aniq me'yorlari quyidagicha belgilanadi:
1. Fonetik me'yorlar;
2. Talaffuz me'yorlari;
3. So‘z yasash me'yorlari;
4. Morfologik me'yor;
5. Sintaktik me'yor;
6. Uslubiy me'yor;
7. Lug‘aviy me'yor;
8. Punktuatsion me'yor.
Fonetik me'yor. Hozirgi adabiy til uchun 6 ta unli va 25 ta undosh tovushni qo‘llanishi me'yor hisoblanadi. Bu tovushlar yig‘indisi o‘zbek tilida so‘zlashuvchilarning talaffuz va yozishdagi ehtiyojlarini qondirib kelayotgan bo‘lsa ham, u ayrim kamchiliklarga egadir.
O‘zbek adabiy til me'yorining takomillashuviga to‘sqinlik qilayotgan bu kamchiliklar nutq madaniyatiga bag‘ishlab o‘tkazilgan respublika konferensiyasida o‘zbek alifbosini turkiy xalqlar alifbosiga yaqinlashtirish masalasi ko‘tarildi, a ni e bilan, u ni o bilan, o ni a bilan almashtirish tavsiya qilindi. Ikkinchidan, e'tibor talaffuz va yozishdagi nomuvofiqliklarga karatildi. Masalan: jurnal so‘zidagi j ni jo‘ja so‘zidagi j dan farqlash keraqligi aytilib, alifboda j va j harflari bo‘lishi, alifboga ng o‘rniga n harfi, x va h ning yaqinligi hisobga olinib, x o‘rniga h ni qabul qilish lozim degan fikrlar bayon qilindi.
Alifbodagi bu kamchiliklar o‘qish o‘qitish jarayoniga ham, nutq madaniyati taraqqiyotiga ham salbiy ta'sir ko‘rsatayotganga o‘xshaydi. (Albatta, bu boradagi kamchiliklar yangi o‘zbek alifbosida ma'lum darajada tuzatildi).
Lotin yozuvidagi yangi o‘zbek alifbosining joriy qilinishi alifbo bilan bog‘liq bir qator muammolarni hal bo‘lishiga yordam beradi. Lekin bu to‘la hal bo‘ldi degani emas.
Talaffuz me'yori. Adabiy tilning og‘zaki va yozma shakli bo‘lgani kabi, nutqda ham imloviy hamda talaffuz me'yorlari mavjud. Adabiy talaffuz me'yori til birliklarining og‘zaki nutq jarayonida adabiy til me'yoriga muvofiq kelishidir. Yozuv tufayli o‘zbek tilining imloviy me'yori anchagina durust xolga keltirildi, lekin talaffuzda har xilliklar davom etib kelmoqda va bu hol o‘zbek tili nutq madaniyatiga ta'sir ko‘rsatmoqda. Buning sabablarini quyidagicha izohlash mumkin:
1. Adabiy tilning og‘zaki me'yorlarini barcha bir xilda mukammal egallay olmagani sezilib turadi. Og‘zaki adabiy tilni egallash yozma adabiy tildan foydalanishga ko‘ra sustroq.
2. Adabiy tidda so‘zlovchilar nutqida mahalliy shevalar ta'siri kuchli. Bu ayniqsa, lahjaviy talaffuz va lahjaviy aksentlarda sezilib turadi.
3. O‘zbek adabiy talaffuzi doirasidagi ko‘zga tashlanuvchi xususiyatlardan biri keksa yoki yosh avlod nutqidagi tafovutdir.
4. Adabiy tilning og‘zaki shakli me'yorlarining qat'iylashuvida yozma nutq, yozilgan matnlar, talaffuz va imlo lug‘atlari ijobiy rol o‘ynab keldi.
Mavzu bo‘yicha savollar:
Talaffuz me’yor deganda nimani tushunasiz?
O‘zbek adabiy tilining aniq me'yorlarini nimalar belgilaydi
Adabiyot:
1.Rafiyev A., Mahmudov N.. Yuldashev I. Nutq madaniyati va davlat tilida ish yuritish. - Toshkent. 2013.143b.
Mustaqil ish topshiriqlari:
Adabiy til me’yorlari haqida ma’lumot tayyorlash
Do'stlaringiz bilan baham: | 
