Qоzоqbоy yO‘ldоshеv, vаlijоn qоdirоv, jаlоlbеk yO‘ldоshbеkоv

      Savol va topshiriqlar:
1.   Jangdagi ishtirokiga qarab, Husayn Boyqaroning tabiatiga xos 
      jihatlarni qanday izohlaysiz?
2.   Navoiy Boyqaroning el manfaatiga xizmat qilishiga nima sabab-
      dan ishonardi?
3.   Shoirning: “Haqiqat olomon tarafidadir. Haq so‘zni aytgan
      og‘izlarni qonatmoq emas, haqiqat tamalini qulatmoqqa
      ko‘tarilgan qo‘llarni kesmoq zarur” so‘zlari podshohga qanday
      ta’sir qildi?
4.   Asarda Yodgor Mirzo tabiatiga xos bеlgilar tasviriga e’tibor qiling.
      Undan Navoiy orzu qilgan hukmdor chiqmasligiga asos toping.
5.   Shoirning Boyqaro hukmdorligi mustahkamlanishini istashi
      sababini izohlang.
6.   Asarda tongning go‘zal tasviri nima uchun bеrilgan dеb o‘ylaysiz?
7.   Jang vaqtini munajjim bashoratiga emas, balki aqlga tayanib 
      bеlgilash kеrakligi to‘g‘risidagi shoir fikriga munosabat bildiring.
8.   Matndan amir Badriddinning chaqqonligi tasvirlangan o‘rinlarni
      topib, izohlang.
9.   Navoiyning xalq qudrati haqidagi fikrlarini qayta o‘qing va 
      munosabat bildiring.

---

159
* * *
Navoiy Husayn Boyqaro qarorgohiga qaytib, Hirotda tinchlik-
oso yishtalik barpo qilganini bildirgach, podshoh oshig‘ich ravishda 
poytaxtga otlandi. Lekin birinchi mag‘lubiyatdan keyin yana ko‘p quv-
vat to‘plab, hatto Astrobodni ishg‘ol etgan Mirzo Yodgor endi ko‘zla-
rini Hirotga tikkan edi. Uning odamlaridan bir qismi Hirot tevaragi-
da yashirin harakat qila boshlagan edi. Husayn Boyqaro tashvishda 
edi. Navoiy mumkin qadar ildam Hirotga yetishni, unda yangi kuchlar 
yig‘ib, dushmanning butun kirdikorlarini behuda qilishni maslahat ber-
gach, Husayn Boyqaro lashkari bilan poytaxtga oshiqdi.
Voqealar barq
1
 sur’ati bilan davom etdi. Husayn Boyqaro tun-
kun yo‘l bosdi. Poytaxtga ikki-uch rabotlik masofa qolganda to‘xta-
di. U, odat bo‘yicha, Hirot ulug‘larining istiqbolga chiqishlarini, tanta-
na bilan shaharga kirishni orzu qilar edi. Lekin poytaxt go‘yo uning 
kelishidan butunlay xabarsizdek ko‘rindi. Hirot kar va sovuq. Husayn 
Boyqaroning  rangi  o‘chdi.  Lashkar  orasida  duv-duv  gap  kеtdi. 
Voqeani o‘rganmoq uchun yuborilgan odamlar shumshayib qaytishdi; 
ular poytaxtga yo‘l berk ekanini, qal’aning beklari Mirzo Yodgor tara-
figa  o‘tganliklarini  bildirishdi.  Lashkarda  hayajon  va  sarosima  yana 
kuchaydi.
Navoiy podshohning chodiriga kirdi. Rangsiz, g‘amgin, 
bo‘shashgan podshohga dalda berishga tirishdi.
—  Bu  qanday  xiyonat!  —  boshini  dard  bilan  chayqab  dеdi 
Husayn Boyqaro. — Bevafo nonko‘r maxluqlar mening yuzimga 
qal’ani yopdilar!
—  Xiyonatkorlar  o‘z  chuqurlariga  o‘zlari  yiqilurlar,  —  dеdi 
Navoiy ishonch bilan. — Jasoratni qo‘ldan bermaslik kerak. To‘g‘ri, 
ish g‘oyat mushkullashdi. Lekin umid, g‘ayrat va iymon bilan qadam 
qo‘yilsa, maqsad yo‘lidagi har qanday mushkulotni bartaraf qilmoq 
mumkin. Endi lashkarga yaxshi qaramoq kerak. 
— 
Bundan so‘nggi harakatlarimizni nechik tasavvur qilur-
siz? — so‘radi Husayn Boyqaro o‘ychan boqib.
— Hozir bu yerdan chekilmoq lozim, — javob berdi Navoiy ik-
kilanmasdan. — Poytaxtda sadoqatli odamlar ko‘p. Ularning ko‘ma-
 
 
1
Barq – chaqmoq, yashin.

---

160
gi bilan butun ahvolni o‘rganursiz. Qulay fursat kelganda, qat’iy bir 
harakat bilan bu falokatlarni daf etmoq mumkin...
Husayn Boyqaro ko‘zlarini bir oz yumib, xomush o‘yga botdi. 
Dastro‘moli bilan peshonasini artdi — bu dahshatli haqiqatning sovuq 
teri edi. Keyin xo‘rsinib o‘rnidan turdi-da, titroq ovoz bilan beklariga 
ildam otlanishga buyruq berdi. Butun lashkar bilan kechalab, kunduz-
lab yo‘l bosib, Sartoq o‘langi degan mavzega borib tushdi.
Bu  asnoda  Balx  atrofida  Sulton  Mahmud  Mirzo  harakatining 
kеngayib  borganligi  haqida  xabarlar  keldi.  Husayn  Boyqaro  endi  o‘z 
mulkida ikki ofat — ikki yong‘in o‘rtasida qoldi. Endi u o‘z tojiga cho-
vut solgan ikki ofatning qo‘llarini kesib tashlamog‘i kerak! Lekin unda 
kuch, g‘alabaga ishonch yo‘q. U endi dushman bilan ochiq maydonda 
uchrashishdan  qo‘rqadi.  Bir  yerda  qaror  topishdan  xavflanib,  uyasiz 
qushday, sargardon kezmoqqa majbur. Sartoq o‘langidan Soqilmon 
dashtiga o‘tdi. Bu yerda bir guruh sipohlardan ayrilib, to‘qqiz rabotlik 
yo‘lni ildam bosib, Naratog‘ga keldi. Lekin, sal o‘tmasdan, bu qal’aga 
ham e’timodi qolmadi. Nihoyat, Maymana qasabasiga o‘zini urdi.
Maymananing Chahor bog‘ida Husayn Boyqaro dilgir yashaydi. 
Shohona ziyofatlar, dabdabali, suronli bazmlar qayoqda? Bog‘ning bir 
chetida naqshlari eskirgan, kattagina chorxari uyda ko‘pincha yolg‘iz 
o‘tiradi, g‘azallar ham yozmaydi. Butun boshli saltanatdan ayrilgan 
hukmdor allaqanday go‘zalning qalam qoshlari, ohu ko‘zlari haqi-
da oh chekadimi?! Toju taxt dag‘dag‘asi uning qoniga ona suti bilan 
kirgan. Uning kuchini, dardini bu kunlarda Husayn Boyqaro, hamma 
vaqt dagidan ko‘ra, chuqurroq, o‘tkirroq sezadi.
Sargardon podshohning orqasidan sudrala-sudrala intizomi 
buzilgan va kurash tushib, bir-birlari bilan yoqalashib, ermak qidirgan 
navkarlarning shovqinlari uzoqdan, bog‘ning narigi burchagidan eshi-
tilar edi. Husayn Boyqaro ichidan xo‘rsinib, kimnidir sabrsizlik bilan 
kutar edi. Eshik og‘osi kirdi.
— Keldilar. Kirishlariga ijozat berursizmi? — so‘radi u bukilib.
Husayn Boyqaro boshini qimirlatib, tasdiqladi. Navoiy kirib, 
odatdagi ta’zimni bajo qilgach, podshoh shoshib-pishib o‘rin ko‘rsat-
di-da, so‘zlay boshladi:
—  Xotirga  bir  fikr  kelgan  edi.  Eng  avval  bu  xilvatda  sizning 

---

161
ra’yingizni ko‘ngil orzu qildi. Bilamenki, bu dardisar voqealar sizni 
ko‘proq tashvishga solmoqdadir.
— Iltifotingizdan ko‘p mamnunmen. Hazratlaridan xushxabar 
eshitgali keldim, — dеdi Navoiy.
Husayn Boyqaro, bu yerda o‘zga kishi bo‘lmasa ham, ovozi-
ni pasaytirib, o‘zining voqeanavislari orqali deyarli har kun olib tur-
gan ma’lumotlarini so‘zladi. Mirzo Yodgorning shavkati mustahkam 
emasligini tasvirladi. Hirotdagi vaziyat to‘g‘risida Navoiy ham o‘z 
eshit ganlarini gapirib, so‘radi:
— Ne qarorga keldingiz?
— Asli mushkulot shu qarorda... Bu xususni yaxshi mulohaza 
qilmoq darkor. — Boyqaro bir zum to‘xtab, davom etdi. — Agar biz 
bu mavjud lashkarimiz bilan dorilxalofat ustiga yursak va hech kutil-
magan onda barq sur’ati bilan Yodgorbekni bossak, sizningcha, maq-
sudga yetgaymizmi?
Shoir javob berishga oshiqmadi. Ko‘zlarini ma’nodor suzdi, in-
gichka hislarini ifodalagan bir tabassum birdan uning yuziga yoyildi. 
So‘ng g‘oyat jiddiy ohang bilan dеdi:
— Bu andishani mеnga aytmasangiz yaxshiroq bo‘lur edi!
Husayn Boyqaro fikrim ma’qul tushmadi shekilli, deb o‘yladi-da, 
shosha-pisha so‘radi:
— Nechun? Ajabo...
Navoiy birdan kulib yubordi.
— Yo‘q, bu fikrni sir tutmoq kerak, sir... — ta’kidlab dеdi u.
Husayn Boyqaro ham iljaydi, lekin boshini chayqab, e’tiroz 
yo‘sunli gapirdi:
— Arbobi jang bilan kеngashmaslikka choramiz yo‘q-ku!
—  Albatta.  Ulardan  bemashvarat  ish  qilinmagay,  —  dеdi 
Navoiy. — Ammo bir xavfdan saqlanmoq zarur: sipohlaringiz orasi-
dan qochib borg‘uvchilar bu harakatdan dushmanga xabar berur-
lar.  Mirzo  Yodgor  ham  uning  umarosi,  beklari  g‘aflat  uyqusidan  ko‘z 
ochurlar. Bu yo‘lda g‘ayrat va himmatingiz aslo uzilmasun. Ammo 
barcha tadbirni pinhon tutmoq ma’qul. Hirotda Miroxur yashaydi. U 
biz ga bu ish uchun muqarrar bir kunni tayin qilsin. Keyin, o‘z fursati-
da, arbobi jangni bu sirdan voqif qilursiz.

---

162
— Mulohazangizga zarracha gumonimiz yo‘qdir. Ma’lum bo‘ldi-
kim,  siz  janob  bu  xususda  biz  bilan  hamfikrsiz?  —  Navoiyga  tikildi 
Husayn Boyqaro.
—  Zafaringiz  uchun  kamina  qo‘ldan  kelgani  qadar  jahdu  jadal 
ko‘rsatgusidir. Tangrim yurtga, ulusga osoyishtalik va farog‘at baxsh 
etgay! — dеdi Navoiy.
— Omin! — soqolini siladi Husayn Boyqaro.
Bu rejani amalga oshirish uchun bir necha vaqt yashirin tayyor-
liklar ko‘rildi. So‘ng, kutilmagan paytda, Maymanadan Murg‘ob daryo-
si tomoniga otlanildi. Tog‘kun degan mavzeda Husayn Boyqaro 
eski  shon-shavkatini  eslatadigan  katta  majlis  tuzdi.  Ziyofatdan  keyin 
Husayn Boyqaro ko‘rilmagan bir sur’at bilan yo‘lga tushdi. Pilpoyon 
degan mavzeda unga Muhammad Arlot, Amir Sarbon va boshqa bir 
necha e’tiborli kishilar qo‘shildi. Boyqaro Murg‘ob suvi bo‘ylab, o‘zi-
ning sakkiz yuz ellik suvorisi bilan kechalab ham yurib ketdi. Tongga 
yaqin bir manzilga qo‘nilib, ozgina istirohatdan so‘ng yana otlanib, 
Bobo Xokiy yo‘li bilan harakat qilindi.
Bobo Xokiy degan mashhur darvesh shu atrofda bir tog‘ning 
g‘ori ichida yashar edi. U yoshligidan boshlab dunyodan etak silkib 
odamlardan uzoqda, vahshiy tosh maskanida ibodat bilan mashg‘ul 
edi. Husayn Boyqaro uning avliyoligiga ishonganidan bunday og‘ir 
kunlarda undan duo olishni lozim bildi. Faqat, Bobo Xokiy, o‘z oda-
ti bo‘yicha, qabul qilmasligi mumkin, degan shubha bilan kelar edi. 
Ammo bu shubha tamom o‘rinsiz bo‘lib chiqdi. Podshohning daragini 
eshitib, umuman, odamlardan qochgan bu darvesh o‘z xohishi bilan 
podshohni yo‘lda qarshiladi.
Husayn Boyqaro otdan tushib, ta’zim qildi va yaqin kelib, 
u ning etsiz, ingichka qo‘lini o‘pdi. Darvesh o‘z maskaniga taklif qil-
di. Husayn Boyqaro har bir daqiqani o‘ziga g‘animat bilsa ham, le-
kin darveshning ra’yini qaytarishga botinmay, mamnuniyat bilan tak-
lifni  qabul  etdi.  Chamasi,  sakson  yoshlarga  yetgan,  chillakday  oriq, 
ingichka va yelkasi turtib chiqqan Bobo Xokiy hali juda tetik edi. U 
atrof ga cho‘kib yotgan cho‘ng, qo‘pol, qirrali katta toshlar orasida, 
xuddi echkiday, soqolini selkillatib, ajoyib bir chaqqonlik bilan baland 
g‘orga yo‘l boshladi.

---

163
G‘orning  ustidan  naq  bosib  tushayotganday  vahimali  qoyalar 
osilib  turar  edi.  G‘or  ichi  uch-to‘rt  bo‘yra  sahnga  ega;  g‘adir-budur 
tosh devorlar isdan qop-qora edi. Yerda poxol ustiga solingan eski 
bir sholcha, buzoq terisidan taqir po‘stak, bir chekkada paxtasi oqqan 
ko‘rpa taxlog‘li turardi.
Podshoh darveshning ko‘nglini olishga tirishdi. Uning taqir 
po‘stagiga ixlos bilan o‘tirdi. Butun borligi toj-u taxt g‘avg‘osi bi-
lan  kemirilgan,  dunyoning  sonsiz  lazzatlari,  nе’matlarining  daryo-
sini butun umr qamrashga intilgan Husayn Boyqaro shu topda o‘zi-
ni darveshlikka soldi. Uzlatda kechirilgan faqir hayotning pokligi, 
dunyo qayg‘u-mashaqqatining shaytoniy bir manbadan tug‘ilganligi, 
bu  g‘orning  shoirona  go‘zalligi  haqida  gapirdi.  Chol  darvesh  pod-
shohning unga chindan ixlos qo‘yganligini sezdi. Ulug‘ zotning yuk-
sakligi to‘g‘risida o‘zining beparvo harakati va kimga aytgani ma’lum 
bo‘lmagan so‘zlari bilan ta’kidlashga tirishdi. So‘ngra bir parcha kir 
bo‘zni podshoh oldiga yozib, bitta qattiqroq nonni ushatdi. Sirti olapes 
qovoq idishdan bir sopol tovoqqa quyuq qatiqni lim-lim quyib uzatdi. 
Podshohning orqasidan chiqqan va g‘or ichiga kirmasdan chetroq-
da, toshga suyanib turgan ikkita xos mulozimga ham bir sopol piyo-
lada galma-gal qatiq tutdi. Husayn Boyqaro tovoqni ko‘tarib, qatiqni 
chinakam ishtaha, to‘g‘risi, samimiy niyat bilan “Xo‘r-xo‘r” ichar ekan, 
darvesh g‘or og‘ziga cho‘qqayib, javray boshladi:
— Bu maskanning ichi men gunohkor bandaning ko‘ngli yang-
lig‘ qora bo‘lsa ham, uni shahanshohlarning oltin qasrlaridan afzal 
ko‘ramen. Bu yerda qushlar bilan hamrohmen, toshlar bilan dard-
kashmen. Yo, ollo! Jamoling tug‘yoni bo‘lgan bahor sellari sening 
shafqat daryoyingga meni sudramadi. Qishning bo‘ronlari vujudimda-
gi zang bosgan zanjirlarni uzib, meni sening aslingga qaytarmadi... 
Yohu!
Husayn Boyqaro qatiqni ichib bo‘lib, soqol, miyiqlarini artdi. 
Darvesh so‘zdan to‘xtagach, ta’zim bilan ketishga ijozat so‘radi ham 
o‘zi haqida duo qilishni o‘tindi. Chol o‘rnidan turib, qo‘llarini yoyib, qib-
laga yuz o‘girdi. Podshoh ham o‘rnidan sapchib turdi-da, darveshning 
orqasidan qo‘l qovushtirib, boshini quyi soldi. Duodan so‘ng darvesh 
podshohga andak to‘xtalishga ishorat qildi, g‘orning bir burchagiga  

---

164
qalangan shox-shabba orqasidan eski, uchi zanglagan bir nayza-
ni olib, g‘ordan tashqari chiqdi va uni nayzaboz jangchilarday tutib, 
ko‘zlarida g‘azab yongan holda Hirot tomonga o‘qtaldi, dushmanni 
sanchganday, uch marta havoni sanchdi-da, Husayn Boyqaro qo‘li-
ga tutqizdi. Podshoh juda mutaassir bo‘ldi. Ko‘zlariga quyilib kelgan 
yoshni bazo‘r to‘xtatib, cholning ingichka, suyak qo‘llarini ko‘zlariga 
surtdi.
Husayn Boyqaro mulozimlari bilan otini qattiq haydab, lash-
karga yetdi. Ba’zi beklarga o‘z taassurotini quvonch bilan so‘zladi. 
Darveshning nayzasini, dunyoda eng muqaddas narsa kabi, qo‘lida 
mahkam tutgani holda Hirotga yo‘l soldi. Qo‘nimsiz yurish bilan yarim 
kechada Hirotga yaqin Juzduq chashmasiga yetib, shunda to‘xta-
di. Bir parcha kemtikli oy, jimjit mudragan xaroba qishloq uylarining 
qash shoqligini ko‘rsatmoqchiday, xiragina nurlanadi. Goho uzoqlarda 
itlarning uvillashi eshitiladi.
Kun qoraygandan beri podshohning ko‘ngli g‘ash edi. Hozir esa 
o‘z tojining dushman qo‘liga o‘tgan eng yirik duri — Hirot qarshisida, 
eng mas’ul paytda, unda shubha va taraddud kuchaydi: Nima bo‘la-
di? Dushman g‘aflatda bo‘lmay, suron ko‘tarib qarshilasa, yana shar-
manda bo‘lib qoladimi?! Shuning singari qo‘rqinch, ezuvchi fikrlar, bir 
zum bo‘lsin, boshidan uchib yo‘qolmadi. U hayajonlandi. Sipohilar bu 
yerda sovutlarini kiyib, jangga tayyor bo‘la boshladilar.
Navoiy otda podshohga yaqin keldi. U juda ehtiyot bilan harakat 
qilish, oldindan ba’zi tadbirlar ko‘rish, masalan, “til” tutmoq uchun 
kishilar yuborish kerakligini uqtirdi. U charchagan ko‘rinardi. Lekin 
ovozi ishonchli jaranglardi. Husayn Boyqaro shu onda Shirim qoro-
vulni chaqirdi. Shirim ziyrak qorovul edi. Chaqqonlik va hiylada o‘zi-
ni Mehtarbod Yaldodan aslo tuban hisoblamas edi. U yoniga ikki-uch 
chapdast yigitlarni olib, bir zumda ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Sipohilar 
jangga  tayyorlanib,  yurishga  amr  kutar  edilar.  Go‘yo  vaqt  tez  o‘tib, 
tong otib qoladiganday tuyulardi. Otlar charchoq, odamlar bezov-
ta edi. Shirim qorovul chala mast bir kishini oldiga solib keldi. Bu — 
Mirzo Yodgorning odamlaridan bo‘lib chiqdi. Beklar sarosimada o‘zini 
yo‘qotayozgan bu odamdan ba’zi muhim ma’lumot olishga tirishish-
di.  Shirim  qorovul:  “Hirotda  g‘aflatdan  o‘zga  bir  xabar  ola  bilmadim” 

---

165
degach, Husayn Boyqaro yuz kishini ajratib, Muzaffar barlos, Ibrohim 
barlos,  darvesh  Arlotlarning  qo‘l  ostida  Bog‘i  Zog‘onning  katta  dar-
vozasini ochishga yubordi. Yana til tutmoq uchun kishilar belgiladi. 
Hirot tomonidan hech qanday shovqin ko‘tarilmaganiga ishongach, 
o‘zi qolgan navkarlar bilan harakat etdi. Xiyobon ko‘chasini bosib, 
Imom Faxriy mozoriga yetganda, Sulton Xo‘ja O‘zbekni, uning o‘zi-
ga qarashli jamoa yigitlari bilan Bog‘i Zog‘onning Gavharshodbegim 
madrasasiga yopishgan darvozasini o‘rashga yubordi. Boshqa 
darvozalarga ham dasta-dasta navkarlarni tayinladi. Uning yoni-
da saksonga yaqin kishi qoldi. U Muzaffar barlos ish ko‘rayotgan 
darvozaga qarab yurdi. Yo‘lda uning dushman ichidagi sodiq kishi-
si Miroxurdan darvoza buzilib, ichkari kirilganini eshitdi. Husayn 
Boyqaro yengillanib, ildam ot surdi, to‘ppa-to‘g‘ri Bog‘i Zog‘onga kirdi. 
Nim qorong‘ilikda daraxtlar, xiyobonlar orasida Husayn Boyqaro yigit-
lari tovush chiqarmasdan, dushman kuchlarini axtarishdi. Hech bir to-
monda Mirzo Yodgor sipohilari, navkarlarining izi ko‘rinmas edi. Bu 
yerdan Husayn Boyqaro Bog‘i Shimolga — Mirzo Yodgorning xob-
gohi bo‘lgan boqqa o‘tdi. Bu yerda to‘satdan uyg‘ongan ayrim navkar-
lar kutilmagan bosqindan es-hushlarini yo‘qotib, qarshilik ko‘rsatish, 
o‘zlarini mudofaa etish emas, ish qo‘ldan ketganiga tan berib, hatto 
“churq” etib ovoz ham chiqarmadilar.
Yigitlar soddadil shahzodani qidirar edilar. Mana, qo‘rg‘onday 
baland muazzam qasr. Uning yonida xirgoh
1
. Xirgoh bo‘m-bo‘sh... 
Husayn  Boyqaro  baland  tepalikning  ustidagi  ko‘shkning  atrofini 
uzoq dan o‘radi. Buning orqasidagi ko‘shkda Mirzo Yodgor bo‘lishi-
ni chamalar edi. Faqat u ko‘shkka kirish uchun tepalikni oshib o‘tish 
ke rak edi. Hamma shunday qilish kerakligini anglaydi. Ehtimol, dush-
man tepa panasida so‘nggi qat’iy jangga tayyorlanib, katta kuch bi-
lan pisib yotgandir! Nim qorong‘ilikda qasrning, xo‘mraygan tepaning 
mash’um jimjitligi yurakni titratardi...
Husayn Boyqaro sabrsizlanib, boshdan-oyoq sovut kiygan 
ba’zi sipohilarga tepaga ko‘tarilib, ko‘shkni bosishga farmon berdi. 
Lekin ularda na harakat, na sado! Keyin ular, go‘yo farmonni tushun-
magandek, bir-birlariga qarashib, imirsilandilar. Shu onda shoir ot-