Qоzоqbоy yO‘ldоshеv, vаlijоn qоdirоv, jаlоlbеk yO‘ldоshbеkоv

Savol va topshiriqlar:


_{http://eduportal}1.Hikoyatningmavzusinianiqlang.Uniijtimoiyhayotvoqeaariga bog‘lab tushuntiring.

2. Hikoyatdagi obrazlar qanday insonlarni gavd l ntiry pti deb o‘ylaysiz? Ularning xatti-harakatiga munosab ingiz q nd y?

3. Adolat tushunchasini izohlang. Kim, qachon va q yerda q nday adolat qilishi mumkinligi haqida fikrla ingizni bildi ing?

Hikoyat

ayturlarkim, bir jamoat xaloyiq bir kishtiga5 minib daryoga kirib erdilar. Nogoh bir muxolif yel t r b, l kishtini daryoga g‘arq qildi. Ul jamoatdin bir kishi taxtaga yob sh b qirg‘oqqa chiqti va g‘arq bo‘lmoq­ din xalos bo‘ldi. Ondin so‘ng o‘zini bir obodonlikka yetkuroy deb borur erdi. Nogoh ko‘rdikim, yiroq in bir shaharning qarosi ko‘rundi. Ul taraf-ga jahd qilib borg‘on in so‘ng ko‘r ikim, ul shaharning­ jami odamlari chiqibdurlar va uni ko‘rgandin so‘ng uning tarafiga kela boshladilar. Alqissa, bu kishini ltib hammomga kiyurib, podshohona liboslar kiy-durub, otga mindurub, o‘ng-so‘lindin beklar va arkoni davlat ko‘runush qi ib, eltib, ta’zim va takrim6 birla taxt ustida o‘lturgizdilar. Taqi pod-shohona osh kelturub, shulonlar tortdilar. Ondin so‘ng arkoni davlat va beklar haram sari ishorat qildilar. Ul kishi taxtdin­ tushub, haramga mu avajjih bo‘ldi7… (Shu tariqa to‘rt kun o‘tdi) Hosilkim, to‘rtinchi ha-ramga ishorat qilg‘onda borib ko‘rdi, bir hurili­qoyi yori sohibjamol, far­ xundafol8, noz masnadida sarafroz va husn taxtida sarvnozdek bo‘lub o‘l urubdur. Aning birla suhbati bisyor xush keldi. Andin so‘rdikim: ey

¹Tavfiq – ko‘mak, yordam, bahramandlik; ²Bog‘i jinon – jannat bog‘i; ³Avsof – vasfar,
ta’rifar; ⁴Suluk – yo‘l; ⁵Kishti – kema; ⁶Takrim – ikrom; ⁷Mutavajjih bo‘lmoq – yuzlan-moq; ⁸Farxundafol – baxtiyor.

93

yori aziz, dilpazir1 va ey dilraboyi noguzir­2, man faqir kishi erdim, o‘z hojatim uchun bir jamoa xaloyiq birlan bir kishtiga minib, safar ixtiyor qilib erdim. Nogoh muxolif yel kishtini g‘arq qilib erdi.

Ul jamoa barcha halok bo‘ldilar va man salomat qutulib, bu diyorga­ tushtum ersa, bu turluk davlat manga muyassar bo‘ldi. Hech

bilmasmankim, bu ne holdur. Bu mushkulni mang‘a hal qilg‘il Ul pari
http://eduportal
chehra aydi: bu xaloyiqning dasturi3 budurkim, har yi da saningdek bir
g‘arib kishini podsho	qilurlar va tarixini yozib saq ar ar Yi kim tamom
bo‘ldi ersa, ul kishini	kishtiga solib, bir jazir ye4 bordur, e tib, ul jazi-
rada qo‘yarlar. Taqi kelib, borcha xalq chiq rl r sh h rdin, dag‘i is-
tarlar: har qayda bir saningdek g‘aribni top il			e sa keltirurlar. Dag‘i
oni yana bir yilg‘acha podshoh qilurlar. Har yilda bul rning dasturi bu-
turur.
...Filhol hukm qildikim, me’m rlar va ust			lar borib ul jazirada bir
shahri-maqbul bino qildilar­. And g‘ ehtim		m5	qildilarkim, olti oyda ul
shaharning qal’a va bozor va evlari tam		m mukammal bo‘ldi. Andin

so‘ng muxtari’ot6 birla xazoyin va dafoyin7 va haramlarni daf’a-daf’a8 ul shaharga yibordi. Uch oyda har matoki bor erdi, bu shahardin ul shaharga yibordi... Barcha xaloyiq o‘tru kelib, yuz shavq-zavq birlan ani eltib, masna i aysh farog‘ stida o‘lturg‘uzdilar va to tirik erdi, ul gulruh parichehralar birlan umr o‘tkardi.


Savol va topshiriqlar:

1. Hikoyatning ramziy xarakterda ekanligidan kelib chiqib javob bering:­ shahar qanday ma’noni ifodalamoqda? Musofirni kutib olgan odamlar kim va o‘tqazilgan taxt nimani bildiradi?

2. Bosh qahramonning shahardagi farog‘at, ayshga to‘la hayotidagi to‘rt kun nima uchun alohida qayd bilan ta’kidlanmoqda?

3. Shahardagi bir yillik hukmdorlik, sizningcha, nimani anglatadi?

4. Bosh qahramon orolda bino qilgan saroylar, xazina va boyliklar aslida nima ekanligini tafakkur qiling.

¹Dilpazir – yoqimli, go‘zal; ²Dilraboyi noguzir – oldidan ketib bo‘lmaydigan go‘zal;
³Dastur – odati; ⁴Jazira – orol; ⁵Ehtimom – diqqat qilish; ⁶Muxtari’ot – topish, kashf (ixtiro) qilish; ⁷Xazoyin va dafoyin – xazina va ko‘milgan boyliklar; ⁸Daf’a-daf’a – bi-rin-ketin, qayta-qayta.

94

(1809—1874)

http://eduportaldamas’uliyatlivazifabo‘lib,uniishonchlivahalolodamboshqarishi zim edi. Shu davrdan Ogahiyning davlat va jamoat arbobi sifatidagi

Shoir, tarjimon, tarixnavis hamda davlat va j mo t arbo-bi Muhammad Rizo Ogahiy xalqimiz tarixida o‘ziga xos o‘rniga ega

bo‘lgan serqirra iste’dod sohibidir. U ijodining ko‘lami, she’riyatinin­g ko‘rkamligi va badiiy salmog‘i bilan Nav iydan keyingi o‘rinda tu­ ruvchi sermahsul va serqirra shoir his blanadi. Ayni paytda, xalqimiz o‘tmishini haqqoniy aks ettirgan bir necha n dir asarlari bilan tarix ilmi taraqqiyotiga munosib hissa qo‘shgan olim sifatida e’tirof etiladi. Shuningdek, uning juda ko‘plab tarixiy va badiiy asarlarni fors tilidan ona tilimizga o‘girib, ularni xalqimizning ma’naviy merosiga aylanti­

rishdagi xizmatlari tahsinga loyiq ir.Ogahiy1809-yili17-ekabra Xiva yaqinidagi Qiyot qishlog‘ida

Erniyozbek mirob oilasi a tavallud topdi. Shu yerda boshlang‘ich ma’lumotni oladi. Yoshligida otasi vafot etib, adabiyotimizning yana bir yorqin siymosi bo‘lmish amakisi Munisning tarbiyasida bo‘ldi. U maktab, keyinchalik madrasa tahsili davomida arab va fors tillarini, tarix ilmini puxta o‘rgandi. 1829- yilda Munis vafot etgach, hukmdor Olloqulixon uning o‘rniga Ogahiyni mirob (suv ishlari boshqaruvchi-si) ib ayinlaydi. Suv tanqis bo‘lgan Xorazmda miroblik nihoyat-

faoliya i boshlanadi. U davlat ishlari bilan mashg‘ul bo‘lar ekan, badiiy ijod amda ilmiy faoliyatini to‘xtatmadi. Saroy tarixchisi vazifasini ham olib borayotgan Ogahiy 1839- yilda Munis boshlab qo‘ygan “Firdavs ul-iqbol” (Iqbol bog‘i) asarini davom ettirib, Xiva xonligining 1825- yil-gacha bo‘lgan tarixini yozib tugatdi. 1844- yilda xonlik tarixini shu yil-

95
gacha bo‘lgan voqealarini o‘z ichiga olgan “Riyoz ud-davla” (Saodat bog‘lari) kitobini tamomladi.

1845- yildan Ogahiy hayotidagi og‘ir va musibatli davr bosh-lanadi. Shu yili miroblik ishlari bilan safarda yurganda tasodif tufayli oyog‘i qattiq shikastlanadi va hali yigit yoshidayoq to‘shakka bog‘la­ nib qoladi. Shu dard azobini tortayotgan shoir umr yo‘ldoshidan

ham ajraladi. 1857- yilda miroblikdan iste’fo berishga majb r bo‘ladi. _{http://eduportal}Lekinbumusibatlaroldidauchekinmadi.Kuchliiroda,hayotni sevi-shi Ogahiyni ijodga, izlanishga undadi. 1846- yilda “Zubdat ul-tavo­

rix” (“Tarixlar qaymog‘i”), 1847–1855- yillarda esa “Jome ul-voqeoti sultoniy” (“Sultonlik voqealarining yig‘indisi”) rixiy s rl rini yozdi. Tarjimalar bilan shug‘ullanib, Kaykovusning “Qobusnom ”, Nizomiy Ganjaviyning “Haft paykar”, Sa’diy She oziyning “Guliston”, Badriddin Hiloliyning “Shoh va gado”, Abdurahm n Jomiyning “Yusuf va Zulayho” va boshqa qator asarlarni ‘zbekchalashtirdi. XIX asrning oltmishinchi yillarida “Gulshani davlat” va “Sh hidi iqbol” (“Baxt sho-hidi”) tarixiy asarlarini yozdi.

Ogahiy 1874- yilda vafot etdi.

Ogahiyning asosiy she’riy merosi ona tilida yozilgan bo‘lib, “Ta’viz ul-oshiqin” evoni a to‘plangan. “Ta’viz ul-oshiqin” – “Oshiqlar tumori” degani. Devon ma’rifatparvar shoh va shoir Feruz – Muhammad Rahimxon Soniy (ikkinchi)ning taklifi va talabi bilan tuzil­ gan. Bu devon XIX asr o‘zbek she’riyatining benazir namunasi hisob­ lanadi. “Ta’viz ul-oshiqin”da shoirning yigirmadan ortiq janrdagi sal-kam yigirma ming misrali lirik merosi jamlangan. Ularning bir ming uch yuz misradan­ ortig‘i fors tilida bitilgan bo‘lib, bu Ogahiyning zul­ lisonaynlik an’anasini munosib davom ettirganligining yorqin dalilidir.

Ogahiy devonidan turli: ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-didaktik, tabia­t asviri va boshqa mavzudagi she’rlar joy olgan. Lekin ularning aksari-ya i ishqiy mavzudadir. Shoir ijodida tabiat tasviriga bag‘ishlangan bi qa or g‘azallar bor. Qish va bahor tasviri chizilgan bu she’rlarda Ogahiyning peyzaj ustasi, o‘tkir nigoh egasi ekanligi namoyon bo‘ladi. Fasl tarovati, go‘zalligini berishda shoir tashbih, tashxis, sifatlash kabi badiiy tasvir vositalarini qo‘llaydi. “O‘yla yetkurdi jahong‘a ziynat-u oro bahor” g‘azalida o‘qiymiz: “Obi hayvondek suzuk suv har taraf aylab ravon, Qildi sahrog‘a tarovat o‘zgacha paydo bahor”.

96

Suvni “obi hayvon” – tiriklik suviga o‘xshatish qadimdan bor. Lekin uni suzuk deb sifatlash adabiyotda yangilik edi. Tashxis san’ati-ni mohirona qo‘llagan shoir tog‘lardan mayin oqib kelayotgan suvni noz bilan suzilib borayotgan go‘zalga o‘xshatadi. Bahor ana shu su-zuk suvi bilan sahroga o‘zgacha tarovat bag‘ishlagan. Keyingi mis-

ralarda bahoriy yel rayhonlarga Masihdek “toza jon” ato qilgani, g l _{http://eduportal}yuziochilib,qumri-yubulbullarningungavola-yushaydobo‘ganari, lola soqiysi qo‘lidan ishrat ahliga qadah tutilgani kabi tasvir ar orqali

bahor ko‘tarinki zavq, hayajonli shavq bilan vasf qilin di Bu go‘zal-liklarni madh etgan shoir uni g‘animat bilib, q drl shga chor aydi:

“Gulshan ichra bazm etib jomi tarab no‘sh ayl li Kim, g‘ nimat-dur necha kun, ey qadi ra’no, bahor”. Shuningdek, “B l nd aylab quyoshg‘a poya navro‘z”, “Bahor ayyomi bo‘lmish o‘ylakim bog‘i Eram sahro” g‘azallarida ham bu ko‘rkam faslning beqiyos nazokatlari kuylanadi. “Ilohi, har kuning navro‘z b ‘lsin” g‘azalida bu she’r yaratil-

gandan buyon barchaning diliga jo b ‘lgan h rli yangi yil tilaklari izhor etilgan:

Ilohi, har kuning navro‘z bo‘lsun,

Hamisha tole’ying fer z bo‘lsun.

Bo‘lub ayyomi navro‘zing muborak,

Zamiring inbisotan uz bo‘lsun.

“Ta’viz ul-oshiqin”dagi ishqiy g‘azallar nafaqat Ogahiy ijodining, balki butun o‘zb k mumtoz adabiyotining sara namunalari hisoblana-di. “Yuzung ochkim, quyosh sadqang bo‘lub boshingdin aylansun”, “Mushkin qoshining hay’ati ul chashmi jallod ustina”, “Ey sho‘x, ko‘zi qoshinga olam gado, man ham gado” g‘azallari Ogahiyning yuksak badiiy mahoratini, chinakam san’atkor shoir ekanligini tasdiqlaydi. E’ iborli jihati shundaki, asosan, ishqiy mavzudagi bunday g‘azallar bag‘riga falsafiy, axloqiy, ijtimoiy-siyosiy mazmun ham ustalik bilan singdirib yuboriladi. Ba’zan g‘azallarda yor timsoli orqali, xususan, lirik qahramonning unga murojaatida shohga xos xususiyatlar aks etadi. Masalan: “Ey shah, karam aylar chog‘i teng tut yamon-u yaxs ini Kim, mehr nuri teng tushar vayron- obod ustina” yoki “Aylansun” radifli g‘azalidagi:

7–Adabiyot, 9- sinf. ₉₇

Chu bergung non ila osh, ey saxiy, sidq ahlig‘a bergil, Riyo-vu kizb ahli noning-u oshingdin aylansun,

kabi baytlarda buni kuzatish mumkin.

Shoir lirikasi mundarijasidan muqaddas Islom dinimiz ko‘rsat-malari, tasavvuf ta’limotiga oid qarashlar ifoda etilgan she’rlar ham salmoqli o‘rin tutganini kuzatamiz: “Mulk-u millatg‘a amin o‘lsa

_{http://eduportal}agarogohlar,Ikkiolamobro‘yinihosiletgayshohar”Baytda is-lomiy qarashlar jamiyat va davlat ijtimoiy-siyosiy tartibi, boshqaruviga
omixta holda bayon etilgan. Shoir aytmoqchiki, mu k (m m akat) va millat uchun dunyo va oxirat mohiyatidan, voqelikl rid n ogoh zot-lar amin (ya’ni vakolatli amaldor qilib tayinlang n) bo‘ls , bu tartibot-ni yo‘lga qo‘ygan shoh (mamlakat rahba i) ikki dunyo obro‘yini hosil qiladi (ya’ni xalq va Xoliq – Alloh riz ligini t padi). Har millatning o‘zli-gi ikki qismdan – milliy qadriyatlari va diniy e’tiqodidan tashkil topuv-chi yaxlit bir butunlik ekanligini, agar ularning biri bo‘lmasa, ikkinchisi ham qulab, o‘zlikdan asar qolmasligini anglagan shaxslargina ogoh zotlar maqomida bo‘lishiga e’tibor qaratilmoqda. Shuningdek, shoir­ ning ijtimoiy-siyosiy qarashlari devondagi muxammas, musaddas, ruboiy, tarji’band va qasi alari a ham u yoki bu darajada o‘z aksini topgan. Xususan, “Dahr yi b nyodkim, suv uzradur, mahkam emas”, tarji’bandi tasavvufiy mazmunga yo‘g‘rilgan ijtimoiy-falsafiy ruhda-gi asardir. Tarji’ban a unyo omonat binoga, bo‘yi, vafosi yo‘q gul-shanga o‘xshatiladi, insonni unga ko‘ngil berib, aldanib qolmaslikka chaqiradi.

“Qasidayi nasihat” esa Ogahiyning siyosat va davlatga munosabati­, hukmdor fazilatlari, burch va vazifalari borasidagi mu-lohazalari bayon etilgan pandnomadir. Odatda, qasidalarda biron-bir v qea yoki shaxs ulug‘lanadi, har tomonlama vasf qilinib, benuqson, ideal qiyofada tasvirlanadi. Ogahiyning qasidasi esa odatdagi maq­ ovlardan iborat bo‘lib qolmadi. U mazkur asarni yozishda o‘z oldiga aniq maqsad qo‘ygan edi. Shunga ko‘ra adib qasida vositasida ko‘pni ko‘rgan donishmand, umr mazmunini anglagan faylasuf sifatida yosh xonga nasihatlar qiladi, davlatni boshqarish san’atidan saboq beradi. “Qasidayi nasihat” adabiyotimiz tarixidagi siyosiy-didaktik lirikaning yorqin namunasi bo‘lib qoldi.

98

Ogahiyning kichik she’riy janrlar: ruboiy, tuyuq, fard kabi shakl­ larda ham benazir ekanligiga guvoh bo‘lamiz. Ayniqsa, musoviyat-tarafayn (ikki tomonlama teng, bir xil) shaklida yozilgan she’ri ada­ biyotimiz tarixida juda kam uchraydigan hodisalardan deyish mumkin. She’rni ikki xil – odatdagi yon tarafga hamda yuqoridan pastga tomon o‘qisangiz, bir xil matn hosil bo‘laveradi. Bu she’r bilan tanishing

	http://eduportal			ruxsori
	Ul sho‘xki	ochildi	xat-u
	Ochildi	rayohinda	yuzi	gu nori
	Xat-u	yuzi	besabr-u qarori	m n m n
	Ruxsori	gulnori	man man	zori

Ogahiy salaflari Lutfiy, Navoiy, B bu , Fuzuliy hamda Munis kabi mumtoz adabiyotimiz yorqin siym la i an’anala ini davom et-tirdi, rivojlantirdi, yangi badiiy kashfiy tlar bilan b yitdi. Uning ijodi shoirlarimiz­ning bir necha avlodi uchun mah rat maktabi bo‘lib xiz­ mat qildi.